Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

 

 

53

 

Ўрта

 

асрлар

 

Европасида

 

фалсафий

 

тафаккурнинг

 

ривожланиш

 

хусусиятлари

 

Ғарб

 

ва

 

Шарқ

 

фалсафий

 

тафаккури

 

XVI 

 

асргача

 

ҳар

 

бири

 

ўз

 

йўлида

 

ривожланган

 

:

 

 

 

араб

 

Шарқида

 

ва

 

Испаниянинг

 

араблар

 

истило

 

қилган

 

қисмида

 

фалсафага

 

диннинг

 

таъсири

 

Европа

 

ва

 

Шарқий

 

Осиёдагидан

 

камроқ

 

бўлган

 

. 

 

Бу

 

даврда

 

араб

 

фани

 

ривожланишда

 

Европа

 

фанидан

 

анча

 

илдамлаб

 

кетган

 

Европа

 

фалсафасида

 

материализм

 

ўрта

 

асрларда

 

Шарқдагидек

 

кенг

 

тарқалмаган

 

ва

 

маданиятга

 

кучли

 

таъсир

 

кўрсатмаган

 

. 

 

Илк

 

ўрта

 

асрларда

 

фалсафий

 

тафаккур

 

ривожланишининг

 

асосий

 

шакллари

 

апологетика

 

ва

 

патристика

 

бўлган

 

Апологетика

 

ортидан

 

«

 

черков

 

оталари

 

»

 

нинг

 

фалсафий

 

таълимоти

 

–

 

патристика

 

(

 

лот

 

. 

 

pater

 

–

 

ота

 

)

 

пайдо

 

бўлган

 

. 

 

Патристиканинг

 

энг

 

ёрқин

 

вакили

 

Гиппон

 

(

 

Шимолий

 

Африка

 

)

 

даги

 

епископ

 

Авлиё

 

Августин

 

(354

 

-

 

430)

 

дир

 

. 

 

У

 

ўрта

 

асрлар

 

фалсафасига

 

,

 

шунингдек

 

фалсафий

 

ижоднинг

 

кейинги

 

даврлардаги

 

кўпгина

 

вакилларига

 

кучли

 

таъсир

 

кўрсатган

 

. 

 

Схоластика

 

(

 

юнон

 

. 

 

schole

 

–

 

мактаб

 

)

 

 

 

–

 

мактаб

 

таълимида

 

ҳукмронлик

 

қилган

 

ва

 

илоҳиётга

 

тўла

 

боғлиқ

 

бўлган

 

ўрта

 

асрлар

 

христиан

 

фалсафаси

 

.

 

XI

 

асрда

 

схоластик

 

фалсафа

 

доирасида

 

номинализм

 

ва

 

реализм

 

ўртасида

 

кураш

 

авж

 

олган

 

---

TARQATMA MATERIALLAR 

 

 

 

370 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

62

 

Ғарб

 

Уйғониш

 

даври

 

фалсафаси

 

Ғарб

 

уйғониш

 

фалсафасининг

 

ри

 

-

 

вожланишида

 

учта

 

даврни

 

ва

 

шунга

 

му

 

-

 

вофиқ

 

холда

 

учта

 

оқим

 

, 

 

йўналишни

 

фарқ

 

қилиш

 

мумкин

 

:

 

 

 

гуманистик

 

(

 

ант

 

-

 

ропоцентрик

 

 

 

)

 

давр

 

-

 

XIV 

 

аср

 

ўрталари

 

–

 

XV 

 

аср

 

ўрталари

 

;

 

гуманистик

 

(

 

ант

 

-

 

ропоцентрик

 

)

 

 

 

давр

 

-

 

XIV 

 

аср

 

ўрталари

 

–

 

XV 

 

аср

 

ўрталари

 

;

 

гуманистик

 

(

 

ант

 

-

 

ропоцентрик

 

 

 

)

 

давр

 

-

 

XIV 

 

аср

 

ўрталари

 

–

 

XV 

 

аср

 

ўрталари

 

;

 

 

 

65

 

Энг

 

машҳур

 

гуманист

 

-

 

файласуфлар

 

Данте

 

Алигьери

 

(1265

 

-

 

  

 

1321)

 

«

 

Тангри

 

комедияси

 

»

 

муаллифи

 

Франческо

 

Петрарка

 

(1304

 

-

 

 

 

1371)

 

–

 

«

 

Ашулалар

 

китоби

 

»

 

, 

 

«

 

Оламга

 

нафрат

 

»

 

ва

 

бошқа

 

асрлар

 

муаллифи

 

Лоренцо

 

Валла

 

(1507

 

-

 

1557)

 

 

 

«

 

Асл

 

эзгулик

 

сифатидаги

 

лаззатланиш

 

ҳақида

 

»

 

асарининг

 

муаллифи

 

---

TARQATMA MATERIALLAR 

 

 

 

371 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

 

   

 

 

 

84

 

Ўрта

 

асрлар

 

Шарқ

 

фалсафаси

 

нинг

 

ўзига

 

хос

 

хусусиятлари

 

Барча

 

одамларни

 

маърифатли

 

қилишга

 

интилиш

 

,

 

бу

 

йўлда

 

ўтмиш

 

меросидан

 

,

 

ва

 

қўшни

 

мамлакатларнинг

 

ф

 

ан

 

,

 

маданият

 

ютуқларидан

 

фойдаланиш

 

,

 

табиий

 

-

 

фалсафий

 

ва

 

ижтимоий

 

фанларни

 

ривожлантириш

 

Табиатни

 

ўрганиш

 

, 

 

табиий

 

-

 

илмий

 

билимларни

 

, 

 

оқилоналикка

 

таяниб

 

ривожлантириш

 

, 

 

ақлнинг

 

кучига

 

ишониш

 

, 

 

асосий

 

эътиборни

 

ҳақиқатни

 

билишга

 

қаратиш

 

, 

 

ҳақиқатни

 

инсон

 

билимининг

 

негизи

 

деб

 

билиш

 

;

 

Инсонга

 

хос

 

табиий

 

, 

 

бадиий

 

, 

 

маънавий

 

фазилатларини

 

юксалтириш

 

, 

 

инсонпарварликни

 

улуғлаш

 

, 

 

баркамол

 

авлодни

 

тарбиялашда

 

олий

 

маънавий

 

қонунларга

 

риоя

 

қилиш

 

.

 

Универсализм

 

–

 

борлиқ

 

ва

 

ижтимоий

 

ҳаётнинг

 

барча

 

муаммоларига

 

қизиқиш

 

бу

 

давр

 

маданиятининг

 

муҳим

 

жиҳатларидир

 

 

 

95

 

Сўфизм

 

фалсафаси

 

Мўътадил

 

сўфизм

 

Ашаддий

 

сўфизм

 

Г

 

ностик

 

(

 

ориф

 

)

 

нинг

 

асосий

 

вазифаси

 

олий

 

мақсадга

 

эришиш

 

–

 

ҳақиқатни

 

билишдан

 

иборат

 

. 

 

Бу

 

мақсадга

 

ўзини

 

ўзи

 

такомиллаштириш

 

ва

 

ўзини

 

ўзи

 

билиш

 

йўли

 

билан

 

эришилади

 

. 

 

Ўз

 

моҳиятини

 

билиш

 

жараёнида

 

инсон

 

ўзида

 

илоҳий

 

унсурлар

 

мавжудлигини

 

, 

 

Аллоҳ

 

ни

 

билишнинг

 

бирдан

 

-

 

бир

 

тўғри

 

усули

 

ўзини

 

ўзи

 

билиш

 

, 

 

яъни

 

ўзликни

 

англаш

 

эканини

 

ни

 

тушуна

 

бошлайди

 

. 

 

Ҳақиқат

 

(

 

Аллоҳ

 

)

 

 

 

ва

 

табиатни

 

бир

 

деб

 

қарайдилар

 

. 

 

Табиат

 

илоҳий

 

эмансипация

 

оқибати

 

дир

 

.

 

Инсон

 

бу

 

эмансипация

 

занжирида

 

охирги

 

бўғинни

 

эгаллайди

 

. 

 

У

 

нафақат

 

Ҳақиқат

 

(

 

Аллоҳ

 

)

 

ни

 

билиш

 

даражасига

 

етади

 

, 

 

балки

 

ўзи

 

ҳам

 

Ҳақиқат

 

–

 

«

 

Аллоҳ

 

»

 

га

 

айланади

 

. 

 

Сўфийликнинг

 

бу

 

тариқати

 

вакиллари

 

яширин

 

, 

 

сирли

 

нарсаларни

 

билишни

 

афзал

 

кўриб

 

, 

 

шариат

 

ақидалари

 

ва

 

меъёрларини

 

тан

 

олмаганлар

 

. 

 

Сўфизм

 

Аллоҳ

 

ни

 

табиат

 

билан

 

узвий

 

деб

 

қара

 

йди

 

. 

 

Уни

 

инсонни

 

қуршаган

 

ташқи

 

дунёда

 

, 

 

мавжуд

 

ҳар

 

бир

 

нарса

 

билан

 

тенглаштиради

 

, 

 

уларда

 

Аллоҳнинг

 

сиймоси

 

, 

 

моҳиятини

 

кўриб

 

, 

 

табиат

 

, 

 

атроф

 

муҳит

 

сари

 

, 

 

унинг

 

сирларини

 

очиш

 

томон

 

,

 

бу

 

яширин

 

ҳодисаларнинг

 

ҳар

 

бирида

 

илоҳий

 

ҳақиқат

 

белгиси

 

, 

 

моҳиятини

 

топиш

 

ва

 

билиш

 

мақсадида

 

муайян

 

қадам

 

ташлайди

 

---