Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

153 

 

 

 

qonunning  amal  qilish  sohasi  bo‘yicha,  qolgan  ikkitasi  qonun  ifoda  qiluvchi 

hodisalar xarakteri bo‘yicha ajratilgan. Bu bilan bo‘lishdagi izchillik yo‘qolgan. 

 

V.  Bo‘lish a’zolari hajmi bo‘yicha bir-birini istisno qilishi kerak. Buning uchun ular 

birga  bo‘ysunish  munosabatidagi  tushunchalar  bo‘lishi  kerak.  Agar  «Bino» 

tushunchasini  «Bir  qavatli  bino»,  «Ko‘p  qavatli  bino»,  «Osmono‘par  bino» 

tushunchalariga bo‘lsak, xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lamiz. CHunki «Ko‘p qavatli bino» 

tushunchasi bilan «Osmono‘par bino» tushunchasi bir-birini hajmi bo‘yicha istisno 

qilmaydi. 

 

G.    Bo‘lish  uzluksiz  holda  amalga  oshirilishi,  unda  «sakrash»  bo‘lmasligi  kerak. 

Buning  uchun  jins  tushunchaga  eng  yaqin  bo‘lgan  bir  tartibdagi  tur  tushunchalar 

olinmog‘i lozim. Masalan, «Gap» tushunchasini «Sodda gap», «Ergashgan qo‘shma 

gap»,  «Bog‘langan  qo‘shma  gap»  tushunchalariga  ajratsak,  bo‘lishdagi  izchillik 

yo‘qoladi.  Bunda  oxirgi  ikkita  bo‘lish  a’zosi  «qo‘shma  gap»  tushunchasining 

turlaridir. Demak, «sakrash» hodisasi ro‘y bergan. 

 

 Tasniflash (turkumlash, klassifikatsiya) tushunchalarni bo‘lishning alohida turidir. 

Tasniflash  predmetlarni  ma’lum  bir  turlarga  (kichik  sinflarga  yoki  ayrim 

predmetlarga)  ajratishdan  iborat  bo‘lib,  bunda  har  bir  tur  boshqalariga  nisbatan 

o‘zining aniq va qat’iy o‘rniga ega. Tasniflash natijalari har xil jadvallar, tuzilmalar, 

grafiklar, kodekslar va shu kabilarda o‘z aksini topadi. 

 

Mantiqda sun’iy va tabiiy tasniflar farq qilinadi. Sun’iy tasnif predmetlarning birorta 

umumiy belgisiga ko‘ra amalga oshiriladi. Unga misol qilib kutubxonadagi kitoblar 

katalogini  ko‘rsatish  mumkin.  Tabiiy  tasnifni  amalga  oshirish  uchun  bo‘lish  asosi 

qilib predmetlarning birorta muhim belgisini olish kerak. Ana shuning uchun ham u 

predmetlarning ayrim muhim xossalari haqida fikr yuritish, qonuniy bog‘lanishlarini 

aniqlash  imkonini  beradi.  Bunga  Mendeleevning  kimyoviy  elementlar  davriy 

jadvali, Darvinning jonli tabiat predmetlari tasnifi misol bo‘la oladi. 

 

Tasniflashda tushunchani bo‘lish qoidalariga amal qilish zarur. 

 

Tasniflar nisbiy turg‘un xarakterga ega. Ular bilishda va kundalik turmushda uzoq 

yillar davomida ishlatiladi. 

 

Albatta,  bilimlarimizning  taraqqiy  etishi,  yangi  bilimlarning  vujudga  kelishi  ko‘p 

hollarda  tasniflarga  tuzatishlar  kiritishni,  ba’zan  esa  butunlay  yangisi  bilan 

almashtirilishini 

taqozo 

etadi. 

SHunga 

qaramasdan, 

tasniflash 

mavjud 

bilimlarimizni tizimga solish vositasi sifatida bilishda o‘zining muhim ahamiyatiga 

ega bo‘lib qoladi. 

 

 Tushunchalarni ta’riflash (definitsiya) 

 

Ta’riflash  (yoki  definitsiya)  tushunchaning  mazmunini  ochib  beradigan  mantiqiy 

amaldir. Ta’rif aniqlanuvchi va aniqlovchi qismlardan tashkil topadi. Aniqlanuvchi 

qismni  mazmuni  ochib  berilishi  lozim  bo‘lgan  tushuncha,  aniqlovchi  qismni  esa, 

aniqlanuvchi tushunchaning mazmunini ochib beruvchi tushunchalar tashkil etadi. 

 

Masalan,  «mantiq  to‘g‘ri  tafakkur  shakllari  va  qonunlarini  o‘rganuvchi  falsafiy 

fandir»  degan  ta’rifda  «Mantiq»  aniqlanuvchi  qismni,  qolganlari  esa  aniqlovchi 

---