Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

149 

 

 

 

munosabatlar  o‘rganiladi.  Taqqoslanadigan  tushunchalar  esa  hajm  jihatidan 

sig‘ishadigan va sig‘ishmaydigan bo‘ladi. 

 

Sig‘ishadigan tushunchalarning hajmi bir-biriga butunlay, to‘laligicha yoki qisman 

mos  keladi.  Ular  o‘rtasida  uch  xil  munosabat  mavjud:  moslik,  qisman  moslik  va 

bo‘ysunish.  Moslik  munosabatidagi  tushunchalar  bitta  predmetni  (predmetlar 

sinfini)  aks  ettiruvchi  tushunchalar  bo‘lib, ular  bir-biridan  faqat azmuni bilangina 

farq qiladi.  

 

Qisman  moslik  munosabatidagi tushunchalarning  hajmi qisman  umumiylikka ega. 

Masalan: 

 

A – Sportchi. 

 

V – Talaba. 

 

 Doiralarning  shtrixlangan  qismi  bir  vaqtning  o‘zida  ham  sportchi,  ham  talaba 

bo‘lganlarni bildiradi. 

 

Bo‘ysunish  munosabatida  tushunchalardan  birining  hajmi  ikkinchisining  hajmiga 

to‘liq kirib, uni tashkil qiluvchi qism hisoblanadi. Masalan: 

 

 A – Fan.                                          

 

 V – Mantiq.                                                              

 

Bu  munosabatdagi  tushunchalardan  biri  bo‘ysundiruvchi  (A),  ikkinchisi  (V) 

bo‘ysunuvchi  bo‘lib,  ular  jins-tur  munosabatida  bo‘ladi.  Jins  tushuncha 

predmetlarning birorta sinfini, tur tushuncha esa shu sinfga mansub predmetlarning 

bir guruhini yoki bittasini aks ettiradi. Mantiqda u yoki bu tushunchaning jins yoki 

tur  ekanligi  nisbiy  xarakterga  ega.  Har  bir  tushuncha  o‘zidan  umumiyroq 

tushunchaga  nisbatan  tur,  kamroq  umumlashgan  tushunchaga  nisbatan  jinsdir. 

Masalan, milliy g‘oya, g‘oya, fikr tushunchalari o‘rtasida quyidagi nisbat mavjud: 

«g‘oya»  tushunchasi  «fikr»  tushunchasiga  nisbatan  tur,  «milliy  g‘oya» 

tushunchasiga nisbatan jins bo‘ladi. 

 

Sig‘ishmaydigan  tushunchalar  hajmi  jihatidan  umumiylikka  ega  bo‘lmagan 

tushunchalar  hisoblanib,  bir  sinfga  kiruvchi  har  xil  predmetlarni  yoki  predmetlar 

guruhini  aks  ettiradi.  Ularning  umumiyligi  faqat  ana  shunda.  Bu  tushunchalar 

o‘rtasida  ham  uch  xil  munosabat  bor:  birga  bo‘ysunish,  qarama-qarshilik,  zidlik. 

Birga bo‘ysunish munosabati quyidagi tushunchalar o‘rtasida mavjuddir: 

 

  

 

A – Fan. 

 

V – Mantiq. 

 

S – Fizika. 

 

 Bunda  «mantiq»  va  «fizika»  tushunchalari  hajmlari  jihatidan  birgalikda  «fan» 

tushunchasining hajmiga bo‘ysunadi. 

 

Qarama-qarshilik munosabatidagi tushunchalarning hajmlari bir-birini istisno qiladi. 

Ular  predmetning  (predmetlar  guruhining)  qarama-qarshi  belgilarini  aks  ettiradi, 

ya’ni biri predmetning ma’lum bir belgisini ifoda qilsa, ikkinchisi uni inkor qiluvchi 

boshqa  belgini  aks  ettiradi.  Qarama-qarshilik  munosabatidagi  tushunchalar  o‘zlari 

---