Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

150 

 

 

 

bo‘ysunadigan  tushunchaning  hajmini  to‘liq  egallay  olmaydi.  Masalan,  «baland 

bo‘yli odam» va «past bo‘yli odam» tushunchalari «odam» tushunchasining hajmini 

to‘liq qoplay olmaydi. 

 

A – Odam. 

 

V – Baland bo‘yli odam.              A 

 

S – Past bo‘yli odam. 

 

 Zidlik munosabatidagi tushunchalardan biri predmetning birorta xususiyatini ifoda 

qilsa, ikkinchisi  uni  inkor qiladi  va  mazmun jihatidan  noaniq bo‘lib qoladi. Zidlik 

munosabatidagi  tushunchalar,  qarama-qarshilik  munosabatidagi  tushunchalardan 

farqli o‘laroq, bo‘ysundiruvchi tushunchaning hajmini to‘liq qoplaydi. Masalan: 

 

A – Odam.                                      

 

V – E’tiqodli odam.                   

 

S – E’tiqodsiz odam.                A 

 

 Tushunchalar  o‘rtasidagi  munosabatlarni  o‘rnatish  ularning  mazmuni  va  hajmini 

aniqlashtirishga,  ularni  bog‘lab,  bir  fikr  shaklidan  boshqa  fikr  shakliga  o‘tishga 

yordam  beradi.  Masalan,  «talaba»  va  «a’lochi»  tushunchalari  o‘rtasidagi 

munosabatni  aniqlash  asosida  «Ba’zi  talabalar  a’lochilardir»  degan  mulohaza 

shaklidagi fikrni hosil qilish mumkin. 

 

 Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish 

 

Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish tushunchalar ustida olib boriladigan 

amallar  hisoblanadi.  Ular  tushunchaning  mazmuni  va  hajmi  o‘rtasidagi  teskari  

nisbat qonuniga muvofiq holda amalga oshiriladi. 

 

Tushunchani  chegaralash  hajmi  keng  tushunchadan  hajmi  tor  tushunchaga  (jins 

tushunchadan tur tushunchaga) fikran o‘tishdan iborat. Masalan, «mexanik harakat» 

tushunchasidan  «aylanma  harakat»  tushunchasiga  o‘tsak,  uning  hajmini 

chegaralagan bo‘lamiz. CHegaralashda berilgan tushuncha – «mexanik harakat» jins 

tushuncha, deb qabul qilinib, uning mazmuniga tur tushuncha hosil qiluvchi belgilar 

qo‘shiladi.  Natijada  unga  nisbatan  tur  hisoblangan  yangi  tushuncha  –  «aylanma 

harakat» tushunchasi hosil bo‘ladi. 

 

CHegaralash  amalini  davom  ettirib,  «Erning  o‘z  o‘qi  atrofida  aylanishi» 

tushunchasiga o‘tish mumkin. Demak, chegaralash davomida hosil bo‘lgan har bir 

yangi  tushuncha  avvalgisiga  nisbatan  tur  tushuncha  bo‘ladi.  CHegaralash  amali 

yakka  tushuncha  hosil  bo‘lguncha  davom  ettirilishi  mumkin.  CHunki  yakka 

tushunchaga nisbatan tur bo‘lgan tushuncha yo‘q. 

 

Tushunchani chegaralash amalining tuzilmasi quyidagicha: 

 

A – Harakat. 

 

V – Mexanik harakat. 

 

S – Aylanma harakat. 

 

D – Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi. 

 

 Tushunchani umumlashtirish hajmi tor tushunchadan hajmi keng tushunchaga (tur 

tushunchadan jins tushunchaga)  fikran o‘tishdan  iborat. Bunda berilgan tushuncha 

---