Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

155 

 

 

 

Ta’riflash ma’lum qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Ular quyidagilardan iborat: 

 

a)

 

ta’rif  teng  hajmli  bo‘lishi  kerak,  ya’ni  aniqlanuvchi  tushuncha  hajmi  bilan 

aniqlovchi  tushunchalar  hajmlari  yig‘indisi  teng  bo‘lishi  kerak.  Bu  qoida  buzilsa, 

ta’rif  yo  haddan  tashqari  keng,  yo  haddan  tashqari  tor  bo‘lib  qoladi.  Masalan, 

«Mantiq tafakkurni o‘rganuvchi fandir» – haddan tashqari keng, «Mantiq isbotlash 

tarkibini o‘rganuvchi fandir» – haddan tashqari tor ta’rifdir; 

 

b)

 

ta’rif  aniq  bo‘lishi  kerak.  Buning  uchun  obrazli  iboralar,    mazmuni  noaniq 

so‘zlar  ishlatilmasligi  lozim.  Masalan,  «Xayol  –  uchqur  ot»,  «Davlat  dunyoviy 

ruhning  siyosiy  jihatdan  namoyon  bo‘lishidir»  (Gegel)  degan  ta’riflarda  bu  qoida 

talablari  buzilgan.  Ularda  chuqur  ma’no  bo‘lsa-da,  tushunchaning  mazmuni  aniq 

ochib berilgan emas; 

 

v)  ta’rif  aylana  shaklida  bo‘lib  qolmasligi  kerak.  Ta’rif  berishda  aniqlovchi 

tushunchaning  mazmunini  aniqlash  uchun  aniqlanuvchi  tushunchaning  o‘ziga 

murojaat  etilsa,  ta’rifda  aylana  hosil  bo‘ladi.  Masalan,  «Mantiq  to‘g‘ri  fikrlash 

haqidagi  fandir»,    deyilganda  ta’rifda  aylana  vujudga  keladi.  CHunki  «To‘g‘ri 

fikrlash nima?» degan savolga, «U mantiq qonun-qoidalariga rioya qilingan holda 

fikrlashdir»,  deb  javob  berishga  to‘g‘ri  keladi,  ya’ni  «mantiq»  tushunchasiga 

murojaat qilinadi. 

 

Tavtologiya  ham  shu  qoidaning  buzilishi  natijasida  sodir  bo‘ladi.  Bunda 

aniqlanuvchi tushunchadan uning mazmunini ochish  uchun  foydalanilgan bo‘ladi. 

Masalan, «Tamagir tamagirlik qiluvchi kishidir», desak, tavtologiyaga yo‘l qo‘ygan 

bo‘lamiz. 

 

g)  Ta’rif  iloji  boricha  inkor  shaklida  bo‘lmasligi  kerak.  Aks  holda  predmetga  xos 

bo‘lgan belgi o‘rniga unda yo‘q bo‘lgan belgi ko‘rsatiladi. Masalan, «Ong moddiy 

emas»,  degan ta’rif «ong» tushunchasining mazmunini yaxshi ochib bera olmaydi. 

 

 Ta’riflashga o‘xshash mantiqiy usullar 

 

Bilish jarayonida ta’riflashga o‘xshash usullar ham ishlatiladi. Ulardan tushunchani 

ta’riflashning  yuqorida  biz  ko‘rib  chiqqan  turlarini  qo‘llash  mumkin  bo‘lmay 

qolganda yoki unga zaruriyat bo‘lmaganda foydalaniladi: 

 

a)    ta’riflashga  o‘xshash  usullardan  biri  tushunchani  unga  qarama-qarshi  bo‘lgan 

tushuncha  orqali  ta’riflashdir.  Bu  usul  bilan  odatda  kategoriyalar  mazmuni  ochib 

beriladi. Masalan, «Ong materiyaning miyamizdagi in’ikosidir»; 

 

v)  tasvirlashda tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba’zi tashqi 

belgilarini  ko‘rsatish  orqali  aniqlanadi.  Badiiy  asarlarda  tabiat  manzaralarini, 

personajlarning portretlarini chizish, sodir bo‘lgan birorta voqeaning bayon etilishi 

tasvirlashga misol bo‘ladi; 

 

s)  tavsiflash yordamida predmetning ba’zi bir munosabatdagi muhim tur belgilari 

ko‘rsatiladi.  Bunga  misol  qilib  birorta  shaxsga  berilgan  tavsifnomani  ko‘rsatish 

mumkin. 

 

Tafovutlash, ostensiv ta’riflash kabi usullar ham mavjuddir.  

 

---