Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

140 

 

 

 

SHunga qaramasdan matematik usul mantiq faniga singib bormoqda, uning ajralmas 

qismi bo‘lib takomillashmoqda. 

 

Hozirgi zamon mantiq ilmini simvollarsiz, matematik mavhumiyliksiz tasavvur qilib 

bo‘lmaydi.  SHuning  uchun  mantiq  ilmi  mutaxassislari  matematik  mantiq  asoslari 

bilan tanish bo‘lishlari zarur.  

 

Mantiq  jarayonini  turli  simvollar  bilan  ifodalashga  intilish  Arastu  asarlaridayoq 

ko‘zga  tashlanadi.  XVI  –  XVII  asrlarga  kelib,  mexaniqa  va  matematika  fani 

rivojlanishi  bilan  matematik  metodni  mantiqqa  tadbiq  etish  imkoniyati  kengaya 

bordi.  Nemis  faylasufi  Leybnits  har  xil  masalalarni  echishga  imkon  beruvchi 

mantiqiy  matematik  metod  yaratishga  intilib,  mantiqni  matematiklashtirishga  asos 

soldi.  

 

Mantiqiy  jarayonni  matematik  usullar  yordamida  ifodalash  asosan  XIX  asrlarga 

kelib  rivojlana  boshladi.  Bu  davrda  yashagan  rus  olimi  I.  S.  Poretskiy,  nemis  va 

ingliz  olimlari  J.  Bul,  Fure,  Morgan,  SHryoder  kabilar  o‘zlarining  asarlarida  bu 

masalaga  oid  muhim  fikrlarni  ilgari  surishdi.  Hozirgi  vaqtda  matematik  mantiq 

metodlari  fan  va  texnikada,  kibernetikada  tarjimon  mashinalarda  va  boshqa  ko‘p 

halq xo‘jaligi sohalarida qo‘llanilmoqda.  

 

Mantiq fanining yo‘nalishlari 

 

Formal  mantiq  - fikrlashning tuzilishi va uning qonunlari haqidagi fandir. Formal 

mantiq  fikrlashning  rivojlanishini,  uning  takomillashish  jarayonini  o‘rganishni 

o‘zidan  soqit  qiladi.  U  fikrlashning  mantiqiy  tuzilishini,  shaklini  o‘rganadi. 

Insonning fikrlash shakli, tuzilishi turli qonunlarga asoslanadi va ularni keltirib ham 

chiqaradi.  Mantiqiy  shakllarni  simvollar  yordamida  ifoda  etish  mumkin.  Masalan, 

«Hamma  ziyolilar  aqliy  mehnat  bilan  shug‘ullanadilar»,  «Hamma  kapalaklar 

hasharotdir» degan fikrlarning mazmuni turlicha bo‘lsada, ularning tuzilishi, shakli 

bir xildir. Shuning uchun ularni «Hamma S – R dir» yoki «Hamma a – v dir», deb 

ifodalash  mumkin.Formal  mantiq  va  klassik  mantiq  tushunchalari  sinonim 

tushunchalar bo‘lib,unda muloxazalar ikki qiymatli, ya’ni chin yoki xato bo‘ladi. 

 

Klassik mantiqdan farq qiluvchi hozirgi zamon mantig‘i turli yo‘nalishlardan iborat 

bo‘lib, ular birgalikda noklassik mantiq deb nomlanadi. 

 

Ko‘p  ma’noli  mantiq  hozirgi  zamon  noklassik  mantig‘ining  bir  tarmog‘i  bo‘lib, 

fikrlashni «chin», «xato», «qisman chin», «qisman xato»,   kabi tushunchalar orqali 

ifodalaydi.    Agar  umumiy  formal  mantiqda  mulohazalar  ikki  qiymatli  (chin  yoki 

xato)  bo‘lsa,  ko‘p  ma’noli  mantiqda  mulohazalar  uch  va  undan  ortiq  qiymatlidir. 

SHuning uchun bu mantiq «ko‘p ma’noli mantiq» deb yuritiladi. Bu mantiqda eng 

oddiy  sistema  uch  ma’nolidir.  Masalan,  Siz  “inson  huquqlari  deklaratsiyasi”ni 

bilasizmi?  -degan  savolga  “ha”,  “yo‘q”,  “ozgina  bilaman  ”  kabi  javoblarni  olish 

mumkin.  

 

Induktiv mantiq (lot. Intuitio – dikqat bilan e’tibor berish, diqqat bilan kuzatish)  – 

Hozirgi  zamon  noklassik  mantig‘i  tarmog‘i  bo‘lib,  matematik  intuitsiya 

prinsiplaridan  kelib  chiqadi.  Bu  prinsiplar  XX  asr  olimlari  L.  E.  Brauer  va  A. 

---