Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

139 

 

 

 

mantiq  fanidan  tashqari  falsafa,  fiziologiya,  psixologiya,    dialektika,  kibernetika 

fanlari  ham  o‘z  predmeti  nuqtai  nazaridan  o‘rganadi.  Grammatika  mantiq  faniga 

yaqin. 

Tushuncha 

va 

hukmlarning 

ifodalanish 

strukturasini 

aniqlashda 

grammatikaning  roli  katta.  Biroq  yuqorida  tilga  olingan  fanlarning  har  biri 

tafakkurga  o‘z  nuqtai  nazaridan  yondoshadi,  uning  turli  qirralarini  ochib  beradi.  

Hozirgi kunda mantiq ilmining o‘zining ham turli yo‘nalishlari,tarmoqlari mavjud, 

ular  orasida  inson  tafakkurini  eng  oddiy  qonun  –  qoidalar  bilan  qurollantiradigan, 

uni  to‘g‘ri  fikrlashning  tamoyillari  bilan  tanishtiradigan  muhim  tarmog‘i  formal 

mantiq  bo‘lib,  u  tarixiy  kelib  chiqishini  e’tiborga  olgan  holda  an’anaviy  mantiq, 

ommaviyligi nuqtai nazaridan esa, umumiy mantiq deb ham yuritiladi. 

 

        Mantiq  fani  inson  tafakkurining  eng  umumiy  shakllari,  qonunlari  va  fikrlash 

usullarini  o‘rganadi.  Mantiq  fani  tafakkurni  rivojlantiradi,  insonda  umumiy 

tushunchalar,  kategoriyalar    bilan  ish  ko‘rish  ko‘nikmalarini  hosil  qiladi.  Bu  esa, 

bugungi fan texnika rivoji jadallashgan sharoitda ilmiy tadqiqotlar olib borish hamda 

ilmiy – nazariy ma’lumotlarni samarali tahlil qilishda muhim rol o‘ynaydi. 

 

Formal va dialektik mantiq fanlari 

 

 Falsafiy  adabiyotlarda  dialektik  mantiq  bilan  formal  mantiq  mavjudligi 

ta’kidlanadi.  Bularning  birinchisi  tafakkur  shakllarini  ularning  rivojlanishida  olib 

qarasa,  ikkinchisi  ularni  shakllangan  fikrlar  sifatida  o‘rganadi.  SHuningdek, 

dialektik mantiq tafakkurni uning mazmuni va shakli birligida olib o‘rgansa, formal 

mantiq  fikrning  shaklini  uning  konkret  mazmunidan  chetlashgan  hamda  nisbatan 

mustaqil  holda  olib  tadqiq  etadi.  SHuning  uchun  dialektik  mantiq  fikrlarimizning 

taraqqiyoti,  rivojlanishini,  formal  mantiq  esa  nisbiy  turg‘unligini  aks  ettiradi. 

Dialektika  fikrlashning  formal  mantiq  qonun  –  qoidalariga  amal  qilishni  taqazo 

etadi. Dialektika  ham,  formal  mantiq  ham  hamma  vaqt  falsafa tarkibida rivojlanib 

kelgan. 

 

Dialektika  esa  rivojlanish  jarayonida  aynanlik,  tafovutlar  va  qarama  –  qarshiliklar 

darajasiga  ko‘tariladi,  nozidlik  taraqqiyot  manbai  bo‘lmay,  balki  ular  o‘rtasidagi 

qarama  –  qarshilik  taraqqiyotni  ta’minlaydi,  deb  ko‘rsatadi.  Formal  mantiq  va 

dialektik mantiq bir – biriga muqobil metodlarga asoslanadi. Ular mustaqil ta’limot 

hisoblanadi.  Dialektik  mantiq  falsafiy  metod  sifatida,  falsafaning  muhim  tarkibiy 

qismi  sifatida  mavjud  bo‘lsa,  formal  mantiq  mustaqil  fan  sifatida  shakllangan 

ta’limotdir. 

 

Matematik mantiq fani 

 

Matematik  mantiq –  fikrlash jarayonini  turli simvollar yordamida,  matematik  usul 

asosida  o‘rganadi.  Bu  ta’limot  mantiq  fanining  rivojlanishidagi  yangi  bosqich 

hisoblanadi.  Ammo  matematik  mantiqning  matematikaning  o‘zidan  ham,  mantiq 

ilmidan  ham  farqli  tomonlari  bor.  SHuning  uchun  matematikaning  barcha 

tomonlarini  bu  mantiq  qonunlari  bilan  izohlab  bo‘lmaydi.  SHuningdek,  mantiqiy 

qonun  va shakllarining  hammasini  ham  matematik usul bilan  hal qilib bo‘lmaydi. 

---