Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Qadriyatlar ierarxiyasi. Q

adriyatlar shaxs va jamiyat ehtiyojlari, manfaatlari bilan belgilangani 

bois, ular murakkab tuzilishga va alohida ierarxiyaga ega bo‘ladi. Qadriyatlar ierarxiyasi zamirida 

---

7-MAVZU: TARIXIY JARAYONDA JAMIYATNING MADANIY VA MA’NAVIY QADRIYATLARI. 

JAMIYAT VA TARIX FALSAFASI

 

 

 

 

115 

 

 

 

tirik  mavjudot  sifatidagi  inson  hayoti  uchun  zarur  bo‘lgan  fundamental  qadriyatlar  (tabiiy 

boyliklar,  moddiy  yashash  sharoitlari  –  turar  joy,  oziq-ovqat  mahsulotlari,  sog‘liqni  saqlash  va 

sh.k.) va insonning ijtimoiy mohiyatiga, uning ma’naviy tabiatiga bog‘liq bo‘lgan oliy qadriyatlar 

yotadi. Birinchi guruhga moddiy (utilitar) qadriyatlar, ikkinchi guruhga esa ma’naviy qadriyatlar 

kiradi.  qadriyatlarning  birinchi  guruhi  insondan  tashqarida  yotuvchi  maqsad  bilan  belgilanadi, 

ikkinchi guruh ichki asosga ega.Moddiy, utilitar qadriyat vositaning qimmatidir, zero, narsaning 

foydaliligi  u  nimaga  xizmat  qilishga  mo‘ljallangan  bo‘lsa,  shu  vazifa  bilan  belgilanadi.  O‘z 

vazifasini  bajargach,  bu  narsa  qadriyat  sifatida  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotadi.Moddiy,  utilitar 

qadriyatdan  farqli  o‘laroq,  ma’naviy  qadriyat  o‘ziga  to‘q  xusu-  siyat  kasb  etadi  va  o‘zidan 

tashqarida  yotuvchi  motivlarga  muhtoj  bo‘lmaydi.  Utilitar  pragmatik  qadriyatlar  faoliyat 

maqsadini belgilasa, ma’naviy qadriyatlar inson faoliyatining mazmunini belgilaydi.  

SHunga  mos  ravishda  shaxsning  ma’naviy  dunyosi  ham  o‘z  ierarxiyasiga  ega  bo‘ladi.  Inson 

ma’naviyati  uchta:  ma’rifiy,  axloqiy  va  estetik  asoslarni  o‘z  ichiga  oladi.  Ularga  ma’naviy 

ijodkorlarning  uch  tipi:  donishmand  (biluvchi),  taqvodor  (avliyo)  va  san’atkor  mos  keladi.  Bu 

asoslarning o‘zagi ma’naviyatdir. Bilim bizga haqiqatning tagiga etish uchun imkoniyat yaratib, 

to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatsa, axloqiy va estetik asos insonning o‘z egoistik «Meni» chegarasidan chetga 

chiqib,ezgulik urug‘ini sochish qobiliyati  va ehtiyojini  nazarda tutadi.Ma’naviy qadriyatlarning 

o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular noutilitar va noinstrumental xususiyat kasb etadi: ular boshqa 

biror  narsaga  xizmat  qilmaydi,  aksincha,  boshqa  barcha  narsalar  ularga  bo‘ysunadi  va  oliy 

qadriyatlar bilan bog‘liq  holdagina  muayyan  mazmun kasb etadi. Oliy qadriyatlarning  yana bir 

xususiyati shundan iboratki, ular muayyan xalq madaniyatining o‘zagi hisoblanadi. Madaniyatda 

odamlarning  fundamental  umuminsoniy  qadriyatlari:  tinchlik,  salomatlik  va  insoniyat  hayoti 

mujassamlashadi.  Madaniyatda  muloqot  qadriyatlari  (do‘stlik,  mehribonlik,  ishonch,  oila), 

turmush  tarzi  qadriyatlari  (ijtimoiy  adolat,  erkinlik,  inson  huquqlari  va  shu  kabilar  haqidagi 

tasavvurlar) o‘z ifodasini topadi. Oliy qadriyatlar yo‘l tanlash vaziyatlarining cheksiz to‘plamida 

ro‘yobga chiqadi.  

SHunday  qilib,  qadriyatlar  tushunchasi  shaxsning  ma’naviy  dunyosi  bilan  uzviy  bog‘liq.