Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Sharq va G‘arb falsafasida inson muammosi 

 

O‘rta asr insoniyat bosib o‘tgan tarixiy taraqqiyot jarayonining eng uzoq davom etgan bosqichidir. 

O‘rta asr falsafasining shakllanish jarayoni Evropada xristian dinining vujudga kelishi va uning 

tarqalishi bilan bog‘liq bo‘lsa, Osiyo, Afrika mamlakatlarida, xususan Markaziy Osiyoda islom 

dinining kirib kelishi va uning rivojlanishi bilan bevosita bog‘liqdir. Xristian dini eramizning I-II 

asrlarida Rim imperiyasining Sharqiy viloyati Falastinda paydo bo‘lib, O‘rta yer dengizi atrofiga 

yoyildi.  Islom  dini  eramizni  VII-VIII  asrlarida  uchta  qit’a  (Afrika,  Osiyo  va  Evropa)ni  qamrab 

oldi.  Antik  dunyoda  ko‘p  xudolilik  dinlari  hukmron  bo‘lgan  bo‘lsa,  o‘rta  asrlarga  kelib  yakka 

xudolik  dinlari  hukmron  bo‘lib  oldi.  Shuning  uchun  o‘rta  asr  falsafasining  ildizlari  iudaizm, 

xristianlik va islom dinlariga borib taqaladi. Xristian falsafasi insonda xudoga o‘xshash fazilatlar, 

xislatlar  mavjud  ekanligini  birinchilardan  bo‘lib  isbotlashga  harakat  qildi.  Xususan,  xristian 

cherkovining  buyuk  namoyondalaridan  biri  Grigoriy  Niskiyning  tushuntirishicha,  xudo 

podshohdir,  butun  koinotning  jamiki  mavjudotning  egasidir.  Xudoning  insonni  yaratishdan 

muddaosi, uni butun olamning xo‘jayini, chinakam podshoh qilish edi. Xristianlik dinigacha hech 

qaerda, hech qachon xudo bilan  inson qiyofasi bir-biriga o‘xshaydi deb tasvirlanmagan. Bu ikki 

asos: inson va xudo, hech qachon bir-birlari bilan qo‘shilib ketmagan edi. Xristianlik dini o‘zining 

transsendental xususiyatiga ko‘ra, xudo bilan koinotga hukmronlik da’vosini qildi. Xuddi o‘sha 

hukmdor xudoni inson tanasiga o‘rnashib olishi ajablanarli holat edi. Xristianlik ta’limotiga ko‘ra, 

jon  tanadan  tashqarida  yashay  olmaydi  degan  aqida  o‘rta  asr  xristian  falsafasida,  jon  va  tana 

muammosining asosini tashkil etadi. Inson to‘g‘risida ta’limot yaratishga uringan o‘rta asr xristian 

faylasuflaridan  biri  Origendir.  Uning  fikricha,  inson  degan  tirik  mavjudot  jon,  qalb  va  tanadan 

---