Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

 

zaruriyat

 deb ataladi. Narsa va hodisalarning mohiyati bilan bog‘liq bo‘lmagan, tashqi ta’sir va 

ikkinchi darajali omillar  bilan bog‘liq, bo‘lgan, ayni  sharoitda yuz berishi  ham,  yuz  bermasligi 

ham  mumkin  bo‘lgan  hodisa  yoki  voqea

  tasodif 

deyiladi.  Zaruriyat  va  tasodif  o‘zaro  bog‘liq 

bo‘lgan, biri ikkinchisisiz mavjud bo‘lmaydigan borliqdagi narsa va hodisalarning o‘zgarishi va 

rivojlanishiga oid aloqadorlikning ikki tomonidir. Ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq va ayni vaqtda 

bir-biridan farq ham qiladi. Bu farq, avvalo, ularning o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. 

Zaruriyatning bunday o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar: 1) zaruriyatning sababi o‘zida bo‘ladi, 

u mazkur narsa yoki hodisaning ichki tabiatidan kelib chiqadi, u mohiyat bilan bog‘liq; 2) zaruriyat 

narsa va hodisaning muhim, takrorlanib turadigan ichki aloqadorliklarning natijasidir; 3) zaruriyat 

narsa  va  hodisaning  oldingi  bo‘lgan  o‘zgarish  va  rivojlanishlari  orqali  qonuniy  tayyorlangan 

bo‘ladi; 4) zaruriyat muqarrarlik xususiyatga ega bo‘lib, albatta, yuz beradi; 5) zaruriyat umumiy 

xarakterga ega; 6) nihoyat, zaruriyat doimo qonuniyat bilan bog‘liq, bo‘ladi.  

Tasodif zaruriyatdan  farqli o‘laroq, muayyan  sharoitda  yuz  berishi  ham,  yuz  bermasligi 

ham mumkin, u shu tarzda ham, boshqacha tarzda ham yuz berishi mumkin. Tasodif ayni vaqtda 

narsa yoki hodisaning mohiyatidan kelib chiqmaydi, u beqaror va vaqtinchadir. Ammo tasodif ham 

sababsiz yuz bermaydi. Uning sababi, odatda, narsa yoki hodisaning o‘zida bo‘lmay, balki undan 

tashqarida  tashqi  shart-sharoitlarda  bo‘ladi.  Tasodif  ham  o‘ziga  xos  quyidagi  xususiyatlar  bilan 

xarakterlanadi: 1) tasodifning sababi o‘zida emas, balki boshqa narsa va hodisadadir, u ichki sabab 

asosida emas, tashqi sabablardan kelib chiqadi; 2) tasodif borliqdagi nomuhim bog‘lanishlardan 

kelib  chiqadi;  3)  u  narsa  yoki  hodisaning  butun  rivojlanish  davomida  emas,  balki  turli 

jarayonlarning ta’sirida sodir bo‘ladi; 4) tasodif  narsa va hodisalar rivojlanishining  yo‘nalishini 

belgilab  bermaydi,  shunga  ko‘ra  u  muqarrar  emas;  5)  tasodif  umumiy  emas,  balki  individual 

xarakterga ega; 6) tasodif, nihoyat, qonun bilan bog‘liq emas.  

Umuman, zaruriyat va tasodif borliqdagi narsa va hodisalar o‘zaro aloqadorligining turli 

shakllari sifatida mavjud bo‘lib, ular ob’ektivdir, ya’ni ularning mavjudligi va amal qilishi inson 

hohishi va irodasiga bog‘liq emas.  

Zaruriyat va tasodif o‘zaro dialektik bog‘liqdir, bunda tasodif zaruriyatning ichki tizimida 

yashiringan  bo‘lgani  kabi,  zaruriyat  ham  tasodiflar  tizmasida,  ularning  takrorlanishida  mavjud 

bo‘ladi, boshqacha aytganda, ular bir-birisiz, alohida-alohida mavjud bo‘lolmaydi.  

Fanning  vazifasi  borliqdagi  narsa  va  hodisalarning  o‘zaro  bog‘lanishlarida  yashirinib 

yotgan,  insonga  noma’lum  bo‘lgan  ichki  zaruriy  aloqadorliklarni  va  ular  tizimidagi  tashqi 

tasodiflarni aniqlashdan iboratdir.  

Borliqdagi qat’iy zaruriyat doimo tasodiflar tizmasida  hukmronlik qilib, tadqiqotchi o‘z 

tadqiqoti  jarayonida  tasodifiy  hodisalar  tizmasida  mavjud  bo‘lgan  tasodiflarni  tadqiq  qilish, 

ularning  bir-birlari  bilan  aloqadorliklarini  aniqlash,  ular  tizmasida  mavjud  bo‘lgan,  lekin 

yashirinib  yotgan  zaruriyatni  ochish,  jamiyatda  insoniyat  uchun  noqulay  bo‘lgan 

voqeahodisalarning ro‘y berishlarining oldini olishga imkon beradi.  

Borliqdagi narsa va hodisalarning hozir qanday ekanligi, kelajakda qanday  bo‘lishini biz 

imkoniyat va voqelik kategoriyalarisiz tushuna olmaymiz.