Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Imkoniyat

 — bu voqelikning kurtak holdagi ko‘rinishidir, u yuzaga chiqmagan voqelikdir. 

SHu bilan birga, imkoniyat voqelikni keltirib chiqaruvchi, rivojlanishning ob’ektiv va sub’ektiv 

shart-sharoitlari  ham  bo‘lishi  mumkin.  Imkoniyat  ob’ektiv  qonuniyatlardan  kelib  chiqadi,  ular 

tomonidan yaratiladi.  

Imkoniyat  va  voqelik  kategoriyalarini,  ularning  o‘zaro  dialektikasini  chuqur  bilib  olish 

kishilarning amalii faoliyatida, ilmiy tekshirish ishlarida katta ahamiyatga ega.  

Imkoniyat va voqelik kategoriyalarining mazmuni ongdan tashqaridagi ob’ektiv olamdan 

olinadi. Bu kategoriyalar bir butun  moddiy  yoki ruhiy  jarayonning  ikki tomonini aks ettiruvchi, 

o‘zaro dialektik munosabatdagi kategoriyalardir. Shuning uchun imkoniyat va voqelikni birbiridan 

farq qilish lozim, chunki ularni aralashtirib yuborish nazariyaning rolini inkor etishga, insonning 

tabiat  va  jamiyatni  o‘zgartiruvchi  faoliyatini  tushunmaslikka,  amaliqtning  ahamiyatini  yo‘qqa 

chiqarishga  olib  keladi.  Ularni  aralashtirib  yuborish  yo‘q  narsani  bor,  deb  bilishga,  yangining 

kurash jarayonida eski ustidan  g‘alaba qilishni ko‘rmaslikka olib boradi.  

Imkoniyatlar yangi, endi vujudga kelayotgan, rivojlanayotgan va eski, umrini tugatayotgan 

real kuchlar sifatida progressiv va konservativ bo‘lishi mumkin.  

Eskilikni  ifodalovchi  imkoniyat  rivojlanish  jarayonida  voqelikka  aylanib  qolishi  ham 

mumkin, lekin bu harakatning ichki qonuniyatidan, uning tub xarakteridan kelib chiqmaydi.  

Shuning uchun eskilikni ifodalovchi imkoniyatning voqe bo‘lishi vaqtinchadir.  

Imkoniyat  voqelikka  birdan  aylanmaydi.  U  eski  voqelik  ichida,  avvalo,  kurtak  shaklida 

mavjud  bo‘lib,  so‘ng  rivojlanib  borib,  tobora  reallasha  boradi  va  ma’lum  davrda,  ma’lum 

shartsharoit tufayli voqelikka aylanadi. Imkoniyat reallasha borgan sari, uning mavjud eski voqelik 

bilan  kurashi  ham  keskinlashib  boradi.  Shunga  ko‘ra,  imkoniyatni  formal,  abstrakt  va  real 

imkoniyatlarga ajratib o‘rganiladi. Quruq fikriy izchillik jihatidangina to‘g‘ri bo‘lgan, lekin real 

asosga  ega  bo‘lmagan  imkoniyat  formal  imkoniyatdir.  Formal  imkoniyat  ob’ektiv  rivojlanish 

qonuniyatlaridan kelib chiqmaydi. Shuning uchun ham u hech qachon voqelikka aylanmaydi.  

Amalga oshishi uchun hali shart-sharoitlar to‘liq etilmagan, lekin amalga oshishi qonuniy 

bo‘lgan,  narsa  va  hodisaning  o‘zgarish  va  rivojlanish  mantig‘idan  kelib  chiquvchi  imkoniyat 

abstrakt  imkoniyat  deyiladi.  Abstrakt  imkoniyat  rivojlanish  jarayonida  ma’lum  ob’ektiv  va 

sub’ektiv shart-sharoitlar etilganda, real imkoniyatga aylanadi.  

Real imkoniyat — bu rivojlanishning asosiy tendensiyasini ifodalovchi, hozirgi sharoitda 

uning  ichki  mohiyatidan  kelib  chiquvchi  imkoniyatdir.  Real  imkoniyat  konkret,  ayni  vaqtda 

amalga oshishi mumkin bo‘lgan imkoniyatdir.  

Ijtimoiy  taraqqiyotda  imkoniyatning  voqelikka  aylanishida  ob’ektiv  shart-sharoit  hal 

qiluvchi rol o‘ynaydi. Ob’ektiv shart-sharoitlar — bular inson onggidan tashqarida mavjud bo‘lgan 

shart-sharoitlardir.  Biroq  jamiyatdagi  real  imkoniyatlarni  voqelikka  aylantirishda  ongli 

faoliyatning roli ham  g‘oyat kattadir. Buning ma’nosi shuki, jamiyat imkoniyatlarining voqelikka 

aylanishida  sub’ektiv  omil  muhim  ahamiyatga  ega.  Sub’ektiv  omil  —  bu  xalq  ommasi,  uning 

ongliligi  va  aktiv  amaliy  faoliyatidan  iborat.  SHuning  uchun  ham  imkoniyat  va  voqelik 

dialektikasini  o‘rganish  masalasi  jamiyatni  boshqarishda  juda  katta  ahamiyatga  ega.  Bunda 

sub’ektiv omil ob’ektiv shart-sharoitlarga asoslanadi. Ularsiz sub’ektiv omilning o‘zi hech narsani 

---