Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

6-MAVZU. BILISH NAZARIYASI: ASOSIY MUAMMOLARI VA YO‘NALISHLARI 

 

  

  

89  

  

ko‘rsatadi.

Asoslilik sharti «S P ni biladi, basharti u o‘zining P ga bo‘lgan ishonchini asoslab bera 

olsa». 

Bu shart bilimni to‘g‘ri chiqadigan taxminlar yoki tasodifan mos kelish hollaridan farqlash 

imkonini  beradi.  Aytaylik,  siz  besh  yashar

 

bolakaydan:  «Quyosh tizimida nechta sayyora bor», 

deb so‘radingiz va «To‘qqizta»,

 

degan  javobni eshitdingiz. Siz bola  sayyoralar sonini tasodifan 

to‘g‘ri aytdi,

 

deb hisoblaysiz. Agar u o‘z javobini hech bo‘lmasa buni onasidan eshitganini

 

aytib, 

asoslab bera olmasa, siz bolakayda bu dalil haqida haqiqiy bilim mavjud emas, degan to‘xtamga 

kelasiz.

 

Shunday  qilib,  bu  «uch  qismli»  talqinga  muvofiq,  quyidagi  muxtasar  ta’rifni  berish 

mumkin: 

bilim – bu haqiqatga mos keladigan va asoslangan ishonch-dir. 

Bu ta’rif ancha sodda 

bo‘lib, uni bilimning barcha turlariga nisbatan

 

tatbiq etish mumkin. Bu so‘zlar zamirida muayyan 

muammo  yotadi.  Masalan,  biz

 

Nyuton  mexanikasi  haqiqatga  etarli  darajada  muvofiq  emas  va 

uning o‘rnini

 

Eynshteynning aniqroq nazariyasi egalladi, deb hisoblaymiz. Biroq buning

 

natijasida 

Nyuton nazariyasi o‘zining bilim xususiyatini yo‘qotgani yo‘q-ku?

 

 

Eynshteynga  qadar,  uning  haqiqiyligiga  ko‘pchilikning  ishonchi  komil  bo‘lgan  davrda  u  bilim 

edimi? Shunga o‘xshash so‘zlarni hozirda fan tarixidan o‘rin olgan minglab nazariyalar sha’niga 

aytish mumkin. Bilimni qanday qilib asoslash mumkin va etarli asoslar mavjudmi? Bu savol ham 

ancha mavhum. Gipoteza, faraz, odatda, bilim shakli sifatida qaraladi, biroq olimlar o‘zlari ilgari 

surayotgan gipoteza yoki farazlarning to‘g‘riligiga ba’zan ishonchi komil bo‘lmaydi.  

Balki  bilimni standart tushunish haddan tashqari taxminiy  va  nisbiydir? Qisman shunday,  biroq 

bilim-bir ta’rif chegaralariga sig‘dirish juda qiyin bo‘lgan rang-barang hodisa ekanligi muhimroq. 

Agar  «bilmoq»  so‘zi  tilimizda  qanday  qo‘llanilishiga  nazar  tashlasak,  bilim  turlari  juda  rang-

barang  ekanligini  ko‘rishimiz  mumkin.  Quyidagi  gaplarni  ko‘rib  chiqamiz.  Men  bu  mashinani 

qanday  qilib  tuzatish  mumkinligini  bilaman.  Men  gitara  chalishni  bilaman.  Men  Po‘latni  o‘n 

yildan beri bilaman. Men Toshkentni yaxshi bilaman. Men uchburchak burchaklarining yig‘indisi 

ikki  to‘g‘ri  burchakka  teng  ekanligini  bilaman.  Men  kit  sut  emizuvchilar  oilasiga  mansub 

ekanligini  bilaman.Bu  bir  qarashda  o‘xshash  gaplarda  «bilaman»  so‘zi  har  xil  ma’nolarda 

keladi.Dastlabki  ikki gapda bilish nimanidir bajara olishni anglatadi. Gnoseologiyada u «

bilim-

ko‘nikma

» deb ataladi. Keyingi ikki misolda bilish – bu «

bilimtanishuvlik

» demakdir. U inson yoki 

qandaydir  ob’ektni  tanish  qobiliyatini  anglatadi.  So‘nggi  gaplarda  bilim  «

nimanidir  bilish»

ni 

ifodalaydi, chunonchi: u narsalarda qandaydir xossalar, nisbatlar, qonuniyatlar va shu kabilarning 

mavjudligini tavsiflaydi. Bilim bu erda ma’lum axborot ko‘rinishida keladi deb aytish mumkin. 

Ko‘rib  turganimizdek,  «bilim-ko‘nikma»  va  «bilim-tanishuvlik»  bilimning  standart  talqiniga 

uncha  mos  kelmaydi.  Umuman  olganda,  ularga  nisbatan  haqiqiylik  va  asoslanganlik 

tushunchalarini tatbiq etish mumkin emas. Po‘latni yaxshi yoki orqavarotdan bilish mumkin, biroq 

biz uni «to‘g‘ri» yoki «ishonchli» bilishimiz mumkinmi? Biroq, bu erda shuni ta’kidlash lozimki, 

yuqorida zikr etilgan bilim turlari o‘rtasidagi chegaralar aniq emas. Masalan, sizning Toshkent 

haqidagi bilimingiz siz shaharning kattaligi, aholisining soni, u O‘zbekiston poytaxti ekanligi va 

hokazolar haqida ma’lum axborotga ega ekanligingizni nazarda tutadi. Biroq, bu bilim, avvalo, 

shahar  bilan  tanishlik,  unda  yaxshi  mo‘ljal  ola  bilish  demak.  Gnoseologiyada  asosiy  e’tibor 

muayyan narsalar haqidagi bilimni tahlil qilishga qaratiladi. Zero, faqat shunday bilimni asosli va 

asossiz, ishonchli va ishonchsiz, haqiqiy yoki soxta bilim sifatida aniq baholash mumkin.