olib keladi.
Jism oniy yoki psixik buzilishga ega bo'lgan bolalar o'zining
oilasidayoq alohida ijtim oiy statusga ega bo'la boshlaydi. Uning odamlar bilan
o'zaro ta'siri boshqalarga nisbatan farqli kechadi. Ya'ni bolada mavjud bo'lgan
defekt uning faoliyatini jism oni y olam ga nisbatan buzilishigagina emas, ijtimoiy
munosabatlar tiziim ining buzilishiga olib keladi.
Keltirilgan nazariy xulosalam ing umumlashtirilishi orqali L.S.Vigotskiy
anomal rivojlanishli bolalar xulqida ikkita turdagi simptomlami ajratib ko'rsatishni
taklif etdi: birlamchi sim ptom lar - bevosita kasallikning biologik xarakteridan
kelib chiquvchi buzilishlar, ikkilamchi simptomlar - jism oniy defekt ta'sirida kelib
chiquvchi ijtimoiy buzilishlar. Shuning uchun pedagogik
nuqtai nazardan bunday
bolalaming tarbiyasi m ana shu ijtimoiy buzilishlami to'g'irlashga qaratilgan
bo'ladi.
Xususan, agar karlik nutq egallanishidan avval paydo bo'lsa, soqo'vlik kelib
chiqadi, ya'ni kar bolaning rivojlanishida ikkilamchi buzilish paydo bo'ladi.
Bunday bola nutqni faqatgina maxsus ta'lim tizimi asosida egallashi mumkin. Bu
tizimda saqlab qolingan analizatorlar: ko'rish, kinestetik sezgilar, taktil-vibrasion
sezgilar va boshqalar orqali nutq egallanadi. Kar bolalardagi nutqni egallash
borasidagi qiyinchiliklar bilish faoliyatining shakllanishida muhim bo'lgan bu
jixatning
ta'sirida
so'z-m antiqiy
tafakkurlari
rivojlanishida
buzilishlar
kuzatilishiga olib keladi. M uloqotni qiyinlashtiruvchi
nutqiy buzilishlar xarakter
shakllanishi va axloqiy norm alarning o'zlashtirilishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi
mumkin.
Ko'r bolalarda ikkilam chi buzilish sifatida ko'rish a'zolarining erta zaiflanishi
natijasida fazoviy orientirovkalam ing yetishmasligini ko'rsatib o'tish mumkin.
Ayni paytda bunday bolalarda yuz mimikasining noaniqligi, konkret predmetli
tasavvurlarning cheklanganligi kuzatiladi.
N utqida defektlari
mavjud bolalam ing
ikkilamchi
buzilishlarga esa
artikulyasion apparatning o'ziga xosligi sharoitida paydo bo'luvchi so'zning
tovushli tarkibini o'zlashtirishdagi
qiyinchiliklarga, yozuvning buzilishi va
boshqalarga olib kelishi mumkin.
Ikkilamchi defekt anom al rivojlanishni psixologik tadqiq etishda yetakchi
ahamiyatga ega bo'ladi.
U korreksiyaga yaroqli hisoblanadi. Pedagogik va
psixologik vositalar yordam ida ayniqsa bola shaxsining rivojlanishining dastlabki
paytlarida ikkilamchi buzilishning oldini olish yoki uni kuchsizlantirish mumkin.
Ikkilamchi buzilishlam ing paydo bo'lishida muxim omillardan biri ijtimoiy
deprivasiya hisoblanadi. U yoki bu tarzda muloqotga to'sqinlik
qiluvchi defekt
yangi bilim va ko'nikm alam ing o'zlashtirilishiga halaqit beradi.
O'z vaqtida
bartaraf etilmagan qiyinchiliklar doimiy ravishda his qilinadigan omadsizlik
fonida (past o'z-o'ziga baho berish, autistik xususiyatlar) chuqur ikkilamchi
120
mikroijtimoiy va pedagogik qarovsizlikka, emotsional
va shaxsiy sohadagi bir
qator buzilishlarga olib keladi.
Imkoniyati cheklangan bolalarda ikkilamchi buzilishlaming vujudga kelishiga
alohida ta'simi maxsus tashkil etilgan muxit, ya'ni maxsus ta'lim muassasasi,
alohida tarbiya, ijtimoiy reabilitasiya ishlari ko'rsatadi. Ayniqsa o'smirlik va
o'spirinlik yoshida imkoniyati cheklangan bolalarda o'z-o'ziga baho berish, o'z-
o'zini anglash xususiyatlari namoyon bo'la boshlagach, bu omilning ta'sir
kuchi
orta boradi.
Ikkilamchi buzilishlar inson psixik dunyosining turli strukturaviy darajalarida
shakllanishi mumkin: ongsizlik darajasida - odatlar, intilishlar, ehtiyojlar; ongosti
darjada
- xulqning avtomatik shakllari, ko'nikma, malakalar, komplekslar; ong
darajasida - ixtiyoriy xulq shakllari. Natijada ular insonning xulqiga umumiy
tarzda ta'sir o'tkazadi. Masalan, rivojlanishida me'yordan og'ishish mavjud bo'lgan
aksariyat bolalarga xos bo'lgan norasolik kompleksi - ongosti sohasida turg'un
qolib ketgan hayotiy cheklanish hissi natijasida paydo bo'lgan ikkilamchi buzilish
hisoblanadi.
Imkoniyati cheklangan bola haqidagi tasavvur eng avvalo,
psixik salomatlik
va kasallik, adaptasiya va dezadaptasiya, me'yor va patologiya tushunchalari bilan
bog'lanadi.
"Psixik salomatlik" tushunchasi dastlab rasmiy ravishda 1979 yilda Butun
Jahon Sog'liqni caqlash tashkilotining ekspertlari ko'mitasining ma'ruzasida tan
olingan bo'lsada, psixoterapevtik amaliyotda bu atama ancha oldin iste'molga
kiritilgandi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
