Ijtimoiy-iqtisodiyot

 

       1-rasm.  Surunkali  zarar  bilan  ishlayotgan  istiqbolsiz  va  kam  rentabelli 

qishloq xo’jaligi korxonalarini to’liq fermer xo’jaliklariga aylantirish tartibi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-rasm. Surunkali zarar bilan ishlayotgan istiqbolsiz va kam rentabelli 

qishloq xo’jaligi korxonalarini to’liq fermer xo’jaliklariga aylantirish tartibi. 

Moddiy-texnika ta’minoti va ishlab chiqarishga 

xizmat ko’rsatuvchi bo’linmalar 

Sug’or

ish

 

tar

m

oq

la

ri

 (

ichki

 

xo’

jal

ik)

 

Q

ishl

oq va 

suv 

xo’

jal

igi

 boshq

ar

m

asi

 

bal

an

si

g

a 

Suvdan 

foyda

lanu

vch

il

ar

 

uyush

m

as

i t

uzi

lad

i 

Muqob

il

 MTP t

as

hk

il

 

et

il

ad

i 

 

 

 

«O

’zne

ft

 m

ah

sul

ot

» 

kom

pa

ni

y

as

iga 

sot

il

adi

 

Y

oqil

g’

i-

moyl

ash 

mate

ria

ll

ari 

ombori

 

 

«O

’zqi

shl

oqxo

’j

al

ikki

m

yo

» 

k

om

p

ani

yas

iga 

sot

il

adi

 

Mi

ne

ra

l o

’g’

it

 v

a 

o’

si

m

li

kl

ar

ni

 

hi

m

oya

las

h 

vosi

ta

lar

i o

m

bo

ri

 

Ma

sh

ina

-t

rak

tor

 

par

k

i, av

toga

ra

j 

va r

em

on

t 

ust

ax

onas

i 

X

o’

ja

li

kl

ar

ar

o 

ir

ri

ga

ts

iya 

insho

ot

lar

i 

Fermer xo’jaliklari 

uyushmasi 

O’simchilik ishlab 

chiqarish bo’linmalari 

(ijara. Pudrat..) 

Chorvachilik ishlab 

chiqarish bo’linmalari 

(fermerlar) 

Kim oshda 

savdosida sotish 

orqali fermer 

xo’jaliklari 

 

Yordamchi ishlab 

chiqarish bo’linmalari 

(qayta ishlash sexlari va 

boshqlar) 

Tanlov asosida 

fermer xo’jaliklari 

Kim oshda 

savdosida sotish 

orqali fermer 

xo’jaliklari 

Bog’dorchilik 

uzumchilik bo’linmalari 

(ijara, pudrat) 

Kim oshda 

savdosida sotish 

orqali fermer 

xo’jaliklari 

 

---

25 

 

Fermer  xo’jaligi  faoliyatining  iqtisodiy  asosi  mulkchilik  munosabatlariga 

borib  taqaladi.  Fermer  xo’jaligi  o’z  mol-mulkiga,  (yerdan  tashqari)  ishlab 

chiqargan mahsulotiga hamda oladigan daromadlariga mutlaq egalik huquqiga ega. 

Fermer  xo’jaligi  mol-mulkining  shakllanish  manbalari  birinchi  navbatda  xo’jalik 

a’zolarining  pul  mablag’lari  va  moddiy  vositalaridan  tashkil  topadi.  Shuningdek, 

ishlab chiqarish natijasida yetishtirilgan mahsulotlar, olingan daromadlar, kreditlar, 

turli  xayriya  va  ehsonlar  hamda  qonun  bilan  taqiqlanmagan  boshqa  manbalar 

xo’jalik. mol-mulkini shakllantirish manbalari sifatida chiqishi mumkin. 

Fermer  xo’jaligining  mulki  umumiy  (ulushli  yoki  birgalikdagi)  egalik  asosida 

uning  a’zolariga  tegishli  bo’ladi.  A’zolarning  istagiga  ko’ra  xo’jalik  har  bir 

a’zosining mulkdagi ulushi pay asosida belgilab qo’yilishi mumkin. Mol-mulkdan 

foydalanish a’zolarning kelishuviga muvofiq amalga oshiriladi. 

Xo’jalik faoliyati natijasida olingan foydaning fermerlar ixtiyorida koladigan 

yakuniy  qismi  ham,  a’zolarning  mulkdagi  ulushiga  mos  holda  taqsimlanishi 

mumkin.  Mulkdan  foydalanish  bo’yicha  shartnoma  tuzilishi  xo’jalik  a’zolari 

orasida kelib chiqadigan turli ixtiloflarning oldini oladi. 

Yerga  egalik  masalasi  fermer  xo’jaligining  mulkchilik  munosabatlarida  asosiy 

o’rinni  egallaydi.  Negaki,  butun  agrar  siyosatning  muhim  masalasi  negizi  yerga 

mulkchilik masalasidir. 

O’zbekistan  Respublikasining  «Yer  to’g’risida»gi  qonuni  hamda  «Yer 

kodeksi»ga muvofiq respublikamizda yer mutlaq davlat mulki bo’lib, uni oldi-sotdi 

qilish  yoki  hadya  etish  mumkin  emas.  «Fermer  xo’jaligi  to’g’risida»gi  qonunda 

fermer  xo’jaligi  yuritish  uchun  fuqarolarga  yer  uchastkalari  ellik  yilga  bo’lgan, 

lekin  o’n  yildan  kam  bo’lmagan  muddatga  ijaraga.  berilishi  ko’zda  tutilgan. 

Fermer  xo’jaligiga  uzoq  muddatga  ijaraga  berilgan  yer  maydonini  ijara  muddati 

davomida meros qilib qoldirish huquqi berilgan. 

Fermer  xo’jaligida  ishlab  chiqarish  asosan  xo’jalik  a’zolarining  shaxsiy 

mehnatiga asoslanadi. Shu bilan birga qonunga binoan fermer xo’jaligida ishlarni 

bajarishga  o’zga  shaxslar  mehnat  shartnomasi  asosida  vaqtincha  jalb  etilishi 

mumkin.  

---

26 

 

Fermer  xo’jaligining  yollanma  mehnatdan  foydalanishi  asosida  fermerning 

o’zgalar  mehnatini  ekspluatatsiya  qilishga  intilish  emas,  balki  ishlab  chiqarish 

zaruriyati  yotadi.  Bu  eng  avvalo  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishining  kuchli 

mavsumiylik xarakteriga ega ekanligidan kelib chiqadi. 

Qishloq  xo’jaligida  ishlarning  yil  davomida  bir  tekisda  taqsimlanmagani, 

ekin  ekish  yoki o’rim-yig’im  kabi ish tig’iz

 

paytlarda  qo’shimcha  ishchi  kuchiga 

ehtiyoj  seziladi. Yil davomida  kerakidan ortiqcha ishchi kuchi  saqlash esa  fermer 

uchun ortiqcha sarf-harajat qilishga olib keladi. 

Fermer  o’zi  va  oila  a’zolarining  manfaatlaridan  kelib  chiqib.  iloji  boricha 

o’zgalar  mehnatidan  foydalanmaslikka  intiladi.  Chunki  yollanma  mehnatdan 

foydalanish  bir  tomondan  xo’jalik  daromadining  bir  kismini  ish  haki  sifatida 

chetga  sarf  bo’lishiga  olib  kelsa,  ikkinchidan  yollanib  ishlayotgtan  shaxslarning 

astoydil mehnat qilishiga har doim ham kafillik berib bo’lmaydi. 

Fermer  xo’jaliklarida  mehnat  qilayotgan  shaxslar  (shu  jumladan,  yollanib 

ishlayotganlar  xam)  qonun  yo’li  bilan  ijtimoiy  himoyalangan,  ya’ni  ular  qonun 

xujjatlarida.  belgilangan  tartibda  davlat  ijtimoiy  sug’urtasidan  o’tkazilishi  lozim 

hamda  qarilik  yoki  nogironlik  nafaqasi  olishga,  shuningdek  vaqtinchalik  mehnat 

kobiliyatini yo’qotgan taqdirda ham nafaqa olishga haqlidir. 

Mehnat  shartnomasi  asosida  ishlayottan  shaxslar  mexnatiga  haq  to’lash 

tomonlarning  kelishuviga  binoan  belgilanib,  pul  bilan  yoki  naturada  amalga 

oshirilishi  mumkin.  Ammo  uning  minimal  miqdori  eng  kam  ish  haqidan  past 

bo’lmasligi  zarur  va  xo’jalik  faoliyatining  natijalariga  bog’lik  bo’lmay  birinchi 

navbatda to’lanishi kerak. 

Fermer  xo’jaligida  ishlangan  vaqt  ijtimoiy  sug’urta  badallari  to’lyab 

borilgan  taqdirda  umumiy  va  uzluksiz  ish  stajiga  qo’shiladi.  Ish  yuzasidan 

bo’ladigan  barcha  munosabatlar  shartnoma  bilan  mustahkamlanishi  va 

shartnomada  har  ikkala  tomonning  huquq  va  burchlari  aniq  qilib  belgilanishi 

lozim. 

 

---

27