Ijtimoiy iqtisodiyot

O’zbekiston aholisining pul xarajatlari tarkibi 
(pul daromadlarga nisbatan % da) 
Yillar  Aholining pul 
daromadlari 
Iste’mol 
xarajatlari 
Majburiy 
to’lovlar 
Banklarga qo’yilgan 
pullar, sotib olingan 
qimmatli qog’ozlarva 
valyutalar 
Naqd  pul 
qoldigi 
2005 
100 
85,5 
8,4 
2,2 
3,9 
2006 
100 
85,2 
9,1 
2,7 
2,9 
2007 
100 
82,4 
7.5 
8,6 
1,5 
2008 
100 
78,7 
7,8 
9,2 
4,3 
2009 
100 
77,1 
7,7 
14,2 
1,0 
2010 
100 
73,1 
7,7 
17,2 
2,0 
2011 
100 
73,6 
6,9 
17,3 
2,2 
2012 
100 
73,5 
6,7 
18,0 
1,8 
Manba:  O‘zbekiston  Respublikasi  Iqtisodiyot  vazirligi  ma‘lumotlari. 
 
2.3-jadvaldan 
ko‘rinib 
turibdiki, 
2001-2008 
yillarda 
aholi 
pul 
daromadlarining     o‘sishi     aholi     xarajatlari     tarkibidagi     ijobiy     xarajatlari 
ulushi  2001  yilda  85,5%  dan  2008  yildagi  73,5%ga  pasaydi  va  axolining  banklardagi 

---

 
62 
qo‘yilmalari  va  qimmatli  qog‘ozlarni  sotib  olish  ko‘rinishidagi  jamg‘armalari  2001 
yilda  2,2%dan  2008  yil  18,0%ga  o‘sdi.  Aholi  pul  daromadlaridagi  iste‘mol 
xarajatlarining  pasayishi bu  ijobiy holatdir. Agar aholining iste‘mol xarajatlari oshib 
borsa,  bu  mamlakatda  aholining  turmush  darajasi  pasayayotganligidan,  aholi 
daromadlarining aksariyat qismi eng zarur kundalik ehtiyoj mahsulotlari sotib olishga 
sarflanayotganligini  bildiradi.  Buni  Rossiya  bilan  taqqoslaydigan  bo‘lsak,  iste‘mol 
xarajatlari  ulushi  2006  yilda  73,2%,  2007  yilda  69,1%,  2010  yilda  70,2%  ni  tashkil 
qilgan.  Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  Rossiyada  aholi  iste‘mol  xarajatlari 
ulushi  O‘zbekistonnikidan  pasaygan.   
Mamlakatimizda  barqarorlikka  erishilishi  tufayli  iqtisodiyotni    erkinlashish 
bosqichida  iste‘mol  tarkibida  ijobiy  siljish  yuz  berayotgani  ham  aks  etgan. 
Kishilarning  joriy  xarajatlari  ayrim  holatlarda  ishlab  chiqargan  daromadlardan  ko‘p 
bo‘lishi ham mumkin, u holda ilgari ishlab topilgan daromadlar sarflanishi yoki qarz 
olib ishlatilishi mumkin. 
Tahlillarimiz  ko‘rsatishicha,  aholi  iste‘mol  darajasiga  va  tarkibiga  ta‘sir 
qiluvchi  omillarga  quiidagilarni  kiritish  mumkin:  aholi  daromadlar  darajasi; 
iqtisodiy  rivojlanish  darajasi,  mamlakat  milliy  boyligi  hajmi;  YaIM  dagi  aholining 
pirovard  iste‘moli  ulushi;  aholining  demografik  tarkibi;  mol-mulk  bilan 
ta‘minlanganlik  darajasi;  tabiiy  iqlim  sharoitlari,  ijtimoiy  infratuzilmani  rivojlanish 
darajasi.. 
Ta‘kidlash  lozimki,  respublika  va  uning  hududlarida  aholi pul daromadlari va 
xarajatlari dinamikasida o‘zgarishlar yuz bermoqda (2.4-jadval). 
Aholi  turmush  darajasini  aholi  jamg‘armasiga  qarab  ham  bilish  mumkin. 
Aholi  turmush  darajasi  yuqori  bo‘lsa  xonadon  daromadining  kattagina  qismi 
tirikchilikdan  ortib  qoladi  va  jamg‘arma  hosil  etadi.  Farovonlik  haqida  aholining 
xizmatlar  uchun  qilgan  sarfining  kattaligi  xam  belgilaydi,  chunki  turmush  darajasi 
yuksalgan  sharoitida  xizmatlar    iste‘mol  etiladi.  Aholi  turmush  darajasiga  baho 
berilganda  natural  iste‘molni  ham  nazarda  tutish  kerak.  Agar  u  katta  bo‘lsa, 

---

 
63 
turmush  natural  iste‘molni  ham  nazarda  tutish  kerak.  Agar  u  katta  bo‘lsa,  turmush 
darajasi past bo‘lgani holda ham, oziq-ovqat sarfi hissasi kichik bo‘lishi mumkin.