Ijtimoiy iqtisodiyot

 
2.2.  Aholining iste’moli tarkibidagi o’zgarishlar tahlili  
 
Aholi  turmush  darajasi  yalpi  iste‘mol  ko‘rsatkichlari  bilan  tavsiflanadi. 
Iste‘mol  deganda,  insonlarning  moddiy  va  ma‘naviy  ehtiyojlarini  qondirilish 
jarayoni  tushuniladi.  Iste‘molning  maqsadli  funksiyasi  chegaralangan  resurslar 
sharoitida  iste‘molning  umumiy  darajasini  oshirish  bilan  alohida  ehtiyojlarni 
qondirishni  maksimumlashtirishdan  tarkib  topadi.  Iste‘mol  ijtimoiy  ishlab  chiqarish 
jarayonining  pirovard  fazasi  va  ajralmas  qismini  aks  etadi.  Uy  xo‘jaliklarining 
pirovard  iste‘moli  ishlab  chiqarish  iste‘moli  bilan  o‘zaro  bog‘liqlikda  va  ijtimoiy 
ishlab  chiqarish  bilan  dialektik  yagonalikda  bo‘ladi.  
Iste‘mol  tarkibi  -  bu  xarajat  elementlari  yoki  natural  iste‘mol  turlari,  bevosita 
berilgan  mahsulot  turi  uchun  xarakterli  bo‘lgan  birlikda  yoki  qiymat  ko‘rinishidagi 
o‘zaro  munosabatidan  iborat.  Xarajatlar  tarkibiga  esa  aholi  iste‘moli 
madaniyatining muhim tavsifi hisoblanadi va unda aholining yashash qiymati bilan uy 
xo‘jaliklarining moddiy pulli imkoniyatlari nisbati aks etadi. 
Aholi  daromadlarini  va  iste‘molini  tahlil  qilishdagi  asosiy  birlik  bo‘lib  uy 
xo‘jaliklari  olinadi.  Makroiqtisodiy  darajada  uy  xo‘jaliklari  sektori  iste‘molchilar 
guruhiga  tegishli  bo‘ladi.  Mikroiqtisodiy  darajada  uy  xo‘jaliklari  -  bu  aholi 
uchun iqtisodiy qarorlar qabul qiladigan darajadagi birlikdir. Aksariyat hollarda aholi 

---

 
60 
turmush  darajasi  haqida  fikr  yuritganda  aholi  jon  boshiga  iste‘mol  qilingan  milliy 
daromad  ko‘rsatkichidan  foydalaniladi.  Iste‘mol  miqdori  va  tarkibi  aholi  turmush 
darajasini aks ettiruvchi muhim ko‘rsatkichdir. 
Iste‘mol  darajasi.  tarkibi  va  o‘zgarnshi bilan tavsiflanib, iste‘mol qiymat 
va  natural  ko‘rsatkichlar  bilan  aniqlanadi.  Iste‘mol  zarur  maxsulotlar  va  xizmatlarni  sotib 
olish  uchun  ketadigan  xarajatlar  bilan  bevosita  bogliq  va  aksariyat  hollarda  ular 
yordamida baholanadi. 
Aholi  daromadlari  va  xarajatlari  balansi  xujjatlarida  iste‘mol  xarajatlari  aholi 
jamg‘armalari bilan birgalikda daromadlarga qarama-qarshi qo‘yiladi. Jamg‘armalarni 
tadqiq etish iste‘molni tarkibiy qismi sifatida ko‘rib chiqiladi. 
Aholi  iste‘molini  tadqiq  etishda  quyidagi  iqtisodiy  kategoriyalar  mohiyatini 
yoritish lozim: 
 
 
1. 
Uy  xo‘jaliklarining  haqiqiy  pirovard  iste‘moli  (iste‘molga  ketadigan 
xarajatlarni      to‘liq    tavsifi    o‘z      ichiga      iste‘mol      tovar      va 
xizmatlarni          sotib        olishga        ketgan        xarajatlarni,          shuningdek,        uy 
xo‘jaliklarining          davlat          boshqaruv          organlaridan            va          notijorat 
tashkilotlaridan    tekinga    naturadagi    ijtimoiy    transfert    ko‘rinishida 
olingan tovar va xizmatlarning qiymatidan iborat. 
 
2.   Uy xo‘jaliklarining  pirovard   iste‘moliga  xarajatlar.   Iste‘molda tovarlar 
va  xizmatlarni  sotib olishga ketadigan xarajatlar, shuningdek, o‘zi    uchun    ishlab    
chiqarilgan        natural        shakldagi        shaxsiy        tomorqa  xo‘jaliklaridagi  qishloq 
xo‘jalik  mahsulotlari  hamda  turli  ko‘rinishdagi  yordam  va  ish  haqi    sifatida 
olingan  tovar  va  xizmatlar  iste‘molidan  iborat. 
Aholini  pullik  xarajatlari  va  jamg‘armalari  tarkibiga  tovar  va  xizmatlarni sotib 
olishga  ketadigan  xarajatlar,  majburiy  to‘lovlar  va  turli  soliq,  yig‘imlar,  sug‘urta 
bo‘yicha  to‘lovlar,  tovar  krediti  uchun  foizlar,  xorijiy  valyutani  sotib  olish, 
qo‘yilmalardagi  va rasmiy qog‘ozlardagi jamg‘armalarning o‘sishi kiradi. 

---

 
61 
Ushbu  jamg‘arishning  maqsadi  to‘y  qilish,  imorat  qurish,  o‘limlik uchun pul 
yigish va boshqa omillarga bog‘liq. Aholi xarajatlari dastlab oziq-ovqat, kiyim - kechak, 
turar-joy,  transport  va boshqalarga  sarflanadi. 
Jahon 
amaliyotida 
turmush 
darajani 
umumlashtiruvchi 
indikatorlaridan  biri  sifatida  oila  byudjetidagi  oziq-ovqat  xarajatlari  ulushi 
foydalaniladi.  AQShda  iste‘mol  savatini  hisoblashda  uy  xo‘jaliklarining  umumiy 
xarajatidan 1/3 hajmda oziq-ovqatga xarajatlar ulushi kiritiladi. Ammo, shuni nazarda 
tutish  kerakki,  o‘rtacha  Amerika  oilasida  oziq-ovqatga  haqiqiy  xarajatlar  hamma 
iste‘mol  xarajatlarining  15%  idan  oshmaydi.  Yevropa  hamjamiyati  mamlakatlarida 
oziq-ovqatga xarajatlar 16-20%ni tashkil qiladi. 
Iste‘molning  umumiy  hajmida  uzoq  muddatga  foydalanish  uchun 
mo‘ljallangan  tovarlar  ulushining  yuqoriligi  aholining  turmush  darajasi  va  mamlakat 
iqtisodiy  taraqqiyoti  darajasining  yuqoriligidan  dalolat  beradi.  Respublikamizda 
aholi xarajatlari  tarkibi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ldi  (2.3- jadval). 
  2.3-jadval