Ijtimoiy-iqtisodiyot

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning omillari va yo‘llari
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning juda ko’p, xilma-xil omillari va asosiy yo‘nalishlari mavjud. Barcha omillar uch belgiga asosan guruhlarga bo‘linishi mumkin: manba bo’yicha, ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari bo’yicha, omillarning o'rni va amalga oshirish darajasi bo’yicha. Omillarni ishlab chiqarish samaradorligini oshirish manbalari bo’yicha tasniflash nimalar hisobiga ijtimoiy mehnatni tejashga erishish mumkinligini yoki erishilganligini aniqlashga yordam beradi. Shu nuqtai nazardan asosiy omillarga quyidiagilarni kiritish mumkin: mahsulotning mehnat sig‘imi, material sig‘imi, fond sig‘imi hamda kapital mablag‘ talablikni kamaytirish, tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va vaqtni tejash. Lekin bunday tasniflash talabga javob bermaydi. Bu savollarga javob topish uchun ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning barcha omillarini ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari bo’yicha guruhlash kerak. Ular ijtimoiy mehnatni tejashga qaratilgan texnik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy chora-tadbirlar kompleksidan iborat. Bu yo’nalishlar g'oyat xilma-xildir. Eng muhimlariga quyidagilar kiradi:
- ishlab chiqarish strukturasini yaxshilash;
- fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish va mahsulotning texnik-iqtisodiy darajasini ko’tarish, fan va texnika yutuqlarini joriy etish muddatini qisqartirish;
- ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, ixtisoslashtirish, kooperatsiyalash, mahalliylashtirish va hududiy joylashtirish darajasini oshirish:
- boshqarishning strukturasini, moliyalash, baholash va kreditlash hamda rag’batlantirish tizimini takomillashtirish;
- inson omilini kuchaytirish asosida mehnatkashlarning ijodiy faolligini va tashabbusini oshirishni yo‘lga qo’yish.
Sanoat ishlab chiqarishini erkinlashtirish tarmoqda islohotlarni chuqurlashtirish. Samaradorlikni oshirishning asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligini oshirishning hal qiluvchi yo’llaridan yana biri fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishdir. Texnik va texnologik omil mehnat unumdorligini o’stirishning kamida uchdan ikki qismini ta’minlaydi. Ma’lumki, iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida texnika taraqqiyotining harakteri va mazmuni o’z xususiyatlariga ega bo‘ladi. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o’tish natijasida fan-texnika taraqqiyoti undagi miqdoriy o’zgarishlargagina emas, balki ko‘proq sifat o’zgarishlariga qaratiladi. Umuman, samaradorlik iqtisodiyotdagi sifat o’zgarishlari bilan bog‘liqdir, bu talab fan-texnika taraqqiyotiga ham to’liq joriy etiladi. Sanoat ishlab chiqarishi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini yuqori darajaga ko‘tarishda inson omilining roli beqiyosdir. Insonlarning tashabbusi, kuch-g‘ayrati, jonli ijodiyoti har qanday taraqqiyotning qudratli kuchi va eng muhim manbai hisoblanadi. Shu sababli ham insonni jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi deb ataydilar. U barcha yangiliklarni, shu jumladan, yangi, ilg‘or texnika-texnologiyalarni yaratadi, ishlab chiqarishni oqilona tashkil etadi, ilmiy va amaliy kashfiyotlar qiladi. Barcha ishlab chiqarish vositalari inson mehnati bilan harakatga keltiriladi, foydali narsalar hosil qilinadi. Biroq inson faqat asosiy ishlab chiqaruvchi kuchgina emas, shu bilan birga ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy munosabatlaming sub’ekti hamdir. Odamlar faoliyati shu munosabatlar orqali ro‘yobga chiqadi. Bu faoliyat yo‘nalishi va natijalari xodimning o’z faoliyatida qanday o'y-xayollarga, tasavvurlarga, maqsadlarga, hayotiy yo’l-yo‘riqlarga amal qilishiga bog‘liq. Shu sababli inson omilining mohiyati, ahamiyati va mazmuni tahlil etilganda gap faqat inson haqidagina emas, balki avvalo inson yashab, mehnat qilayotgan ijtimoiy munosabatlarning butun tizimi bilan belgilanuvchi ijtimoiy sifatlar, faoliyatni rag‘batlantiruvchi omillar va muddaolar haqida borishi kerak.

Xulosa
Ishlab chiqarishning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi muhim kategoriya sifatida, umuman olganda, ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini, erishilgan natija bilan jonli va buyumlashgan mehnat o’rtasidagi nisbatlarni o’rganadi. Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligining doimiy oshib borishi ob’ektiv zaruriyat hisoblanadi va milliy daromadning keskin ko‘payishiga imkoniyat yaratib beradi. Samaradorlik umumiy nazariyasida mezon muammosi, ya’ni baholash o’lchovi, asosiy nuqtai nazar masalasi alohida o'rin egallaydi. Jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligi o’sishi samaradorlikning mezoni hisoblanadi. lqtisodiy hisoblash va tahlil tajribasida ikki xil samaradorlikni farqlaydilar. Birinchi – umumiy (mutlaq) samaradorlik, ikkinchisi qiyosiy samaradorlik. Sanoat ishlab chiqarish samaradorligining darajasi bir-biri bilan bog’liq o’zaro turli xil omillar ta’siri ostida shakllanadi. Korxonaning samaradorligini oshirishda muhim omil - bu ilmiy-texnik taraqqiyot. Zamonaviy sharoitda inqilobiy, sifatli o'zgarishlar, tubdan yangi texnologiyalarga, keyingi avlodlar texnologiyasiga o'tish, fan va texnikaning so'nggi yutuqlariga asoslangan iqtisodiyotning barcha sohalarini tubdan qayta jihozlash zarur. Muhandislik va texnologiyadagi tub o'zgarishlar, nafaqat texnik, balki tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni jalb qilish mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Korxonalarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va oshirishning muhim omillaridan biri tejash rejimi hisoblanadi. Resurslarni tejash yoqilg'i, energiya, xom-ashyo va materiallarga bo'lgan o'sib borayotgan talabni qondirishning hal qiluvchi manbai bo'lishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish asosiy vositalardan samarali foydalanishga bog'liq. Yaratilgan ishlab chiqarish potentsialidan yanada intensiv foydalanish, ishlab chiqarish ritmiga erishish, uskunaning yukini maksimal darajada oshirish, uning smenali ishini sezilarli darajada oshirish va shu asosda ishlab chiqarish maydonining har bir kvadrat metridan har bir asbob-uskunadan ishlab chiqarishni ko'paytirish kerak. Ishlab chiqarish quvvatlaridan intensiv foydalanishni tashkil etishning natijasi qo'shimcha kapital qo'yilmalarsiz mahsulotlarning o'sish sur'atlarining tezlashishi hisoblanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda tashkiliy va iqtisodiy omillar muhim o'rin tutadi. Ularning roli, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarning murakkablashishi bilan ijtimoiy ishlab chiqarish ko'lamining o'sishi bilan ortib bormoqda. Ishlab chiqarish samaradorligi darajasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan sanoat ijtimoiy infratuzilmasi keyingi rivojlanish va takomillashtirishni talab qiladi. Bu boshqarish, rejalashtirish, butun iqtisodiy mexanizmni iqtisodiy rag'batlantirishning shakllari va usullarini takomillashtirish. Xuddi shu omillar guruhida iqtisodiy hisobga olish va moddiy rag'batlantirish, moddiy javobgarlik va boshqa o'zini o'zi qo'llab-quvvatlaydigan iqtisodiy rag'batlantirishning xilma-xilligi keng qo'llaniladi. Korxona iqtisodiyotini jadallashtirish, resurslarning o'ziga xos iste'molini kamaytirishda mahsulotlar sifatini yaxshilash alohida o'rin tutadi. Bu vazifa doimiy e'tibor va nazorat mavzusi bo'lishi kerak, har bir mehnat jamoasi faoliyatini baholashning asosiy omili. Har qanday sanoat korxonasining maqsadi ma'lum hajmdagi va sifatdagi ma'lum mahsulot (ish, xizmat) ni ma'lum vaqt ichida ishlab chiqarishdir. Ammo ishlab chiqarish ko'lamini belgilashda ushbu mahsulotga nafaqat milliy iqtisodiy va individual ehtiyojlar, balki uning samaradorligining maksimal darajasiga erishishni ham hisobga olish zarur. Shuning uchun, sanoat korxonasining ish sifatini baholash, birinchi navbatda, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning iqtisodiy samaradorligini aniqlash kerak. Ishlab chiqarish samaradorligi barcha darajalarda boshqaruvning eng muhim sifat ko'rsatkichidir. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi deganda, ishlab chiqarish potentsialidan foydalanish darajasi tushuniladi, bu esa ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari va xarajatlari nisbati bilan aniqlanadi. Bir xil narxda natija qanchalik yuqori bo'lsa, u ijtimoiy zarur ishlarning birligi uchun tezroq o'sadi yoki foydali samaraning birligi uchun xarajat qancha past bo'lsa, ishlab chiqarish samaradorligi shuncha yuqori bo'ladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini umumlashtiruvchi mezon bu ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasi. Ishlab chiqarish samaradorligi bu bozor iqtisodiyotining asosiy toifalaridan biri bo'lib, u ishlab chiqarishni va har bir korxonani alohida rivojlantirishning yakuniy maqsadiga erishish bilan bevosita bog'liqdir. Iqtisodiy nazariya samaradorlik kategoriyasini ishlab chiqarish jarayonining samaradorligi, ishlab chiqarish tizimi yoki boshqaruvning o'ziga xos shakli sifatida belgilaydi. Uning eng umumiy shaklida ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ikki miqdorning miqdoriy nisbati - iqtisodiy faoliyat natijalari va ishlab chiqarish tannarxidir. Tarixan ishlab chiqarishning barcha usullari bilan, ishlab chiqaruvchining mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, u xarajatlar va o'z faoliyati natijalari o'rtasidagi bog'liqlikka qiziqadi. Iqtisodiy samaradorlik pirovardida mehnat unumdorligini oshirishda namoyon bo'ladi. Shuning uchun mehnat unumdorligi darajasi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi mezonidir. Mehnat unumdorligining o'sishi korxonaning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omilidir. Ushbu o'sish quyidagi asosiy omillar bilan bog'liq:
- ishlab chiqarishning texnik darajasidagi o'zgarish (ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, uskunalarni modernizatsiya qilish, ilg'or texnologiyalarni joriy etish va boshqalar);
- boshqaruvni, mehnatni tashkil qilishni takomillashtirish (ish vaqtining yo'qolishini kamaytirish, ish jarayonida me'yorlardan chetga chiqish va boshqalar)
- ishlab chiqarish hajmi va tarkibidagi o'zgarishlar;
- ilmiy va texnologik ishlanmalarni amalga oshirish;
- investitsiya loyihalarini amalga oshirish;
- mehnat resurslari sifatini oshirish;
- ishchilarni moddiy va ma'naviy rag'batlantirish.