1
Ijtimoiy g‟oya va badiiy g‟oya
oʻ
rtasidagi umumiylik.
Reja:
1.
Badiiy gʻoya — adabiyot va sanʼat asarlari zamirida yotgan emotsional obrazli
fikr.
2.
Soʻnggi yillarda shoʻro
mafkurasidan voz kechilgani
va shu mafkura talablari
asosida yaratilgan asarlarga boʻlgan munosabat keskin oʻzgargani uchun ayrim
adabiyotshunos va sanʼatshunoslar g‟oyaning adabiyot va sanʼat asarlaridagi
oʻrni va ahamiyati.
3.
Asarga butun xarakterni beradigan qahramon emas, balki unda qo'yilgan
muammoning birligi, ochib berilgan g'oyaning birligi.
4.
Badiiy aks ettirish ob'ekti, haqiqatdan badiiy asarga o'tadigan va uning
mazmunining ob'ektiv tomonini tashkil etadigan hayotiy belgilar va
vaziyatlar.
2
Badiiy gʻoya — adabiyot va sanʼat asarlari zamirida
yotgan emotsional obrazli
fikr. Hayotda roʻy bergan yoki roʻy berishi ehtimol tutilgan har bir voqea va hodisa
adabiyot va sanʼat asarlarida oʻz ifodasini topishi mumkin. Yozuvchi yoki sanʼatkor
tomonidan tasvir etilgan shunday voqea va hodisa badiiy g’oyaning predmeti
hisoblanadi. Badiiy g’oyaning emotsional taʼsir kuchi, voqea va hodisaning muhimligi
hamda uni tas-virlagan yozuvchi yoki sanʼatkorning mahorati bilan belgilanadi.
Badiiy g’oya tasvir etilgan voqea va hodisaning oddiy inʼikosi yoki shu voqea va
hodisadan hosil boʻluvchi tasavvur, maʼno va mazmungina emas, balki izgu hayotiy
voqea va hodisani muayyan nuqtai nazardan idrok va talqin etish natijasida yuzaga
kelgan emotsional obrazli fikrdir. Shoʻro davri adabiyotshunosligi va
sanʼatshunosligida g’oya tushunchasi ostida badiiy g’oya nazarda tutilgan boʻlsada,
bu g’yaga
ijtimoiy-siyosiy tus berilgan, adabiyot va sanʼat asarlaridan shoʻro davri
mafkurasi talablari bilan uygʻun boʻlgan g’yagina axtarib kelingan. Bunday g’ya
topilmagan taqdirda, u yoki bu asar muallifi maslaksizlikda, gʻoyasizlikda ayblangan.
Vaholonki g’oya badiiy tafakkur mevasi va shu tafakkurning u yoki bu asardagi voqea
tasviridan kelib chiquvchi muayyan emotsional taʼsir kuchiga ega boʻlgan obrazli
koʻrinishidir. Inson bu dunyodagi moʻʼjizalardan biri Niagara shalolasini koʻrib,
mahliyo boʻlishi, choʻchishi yoki hayratga tushishi mumkin. Agar shu shalolaning
hayratomuz manzarasi badiiy asarda muayyan maqsadda tasvir etilgan boʻlsa, undan
kelib chiquvchi emotsional obrazli fikr oʻquvchi yoki tomoshabinni faqat hayratga
solibgina qolmay, unda boshqacha fikrni, kayfiyatni ham uygʻotadi. U mazkur asarni
oʻqib yoki koʻrib, inson tabiat kuchlari oldida ojiz bir mavjudotdir, degan fikrga kelishi
mumkin. Aksincha, u ana shu dahshatli goʻzallik ham Inson uchun Alloh tomonidan
yaratilgan, degan yuksak bir fikrga kelishi ham tabiiy.
U qanday fikrga kelgan
boʻlmasin, bu fikr-xulosa shu voqea tasvir etilgan asar zamirida yotgan va muallifning
niyati bilan bogʻliq boʻlgan badiiy g’oyadir.
3
Qadimgi davrlarda adabiy asarning yaxlitligi qahramonning birligi bilan
belgilanadi, deb ishonishgan. Ammo hatto Aristotel ham bunday qarashning
noto'g'riligiga e'tibor qaratib, Gerakl haqidagi hikoyalar har xil hikoyalar bo'lib
qolishiga qaramay, ular bir kishiga bag'ishlangan bo'lsa-da, va ko'plab
qahramonlar haqida hikoya qiluvchi "Iliada" to'liq asar bo'lishni to'xtatmaydi. .
Asarga butun xarakterni beradigan qahramon emas, balki unda qo'yilgan
muammoning birligi, ochib berilgan g'oyaning birligi. Adabiy rassom asarlaridagi
obraz mavzusi inson hayotining turli xil hodisalari,
tabiat hayoti, o'simlik va
hayvonot dunyosi, shuningdek moddiy madaniyat (binolar, jihozlar, shahar
turlari va boshqalar) bo'lishi mumkin. Ammo badiiy adabiyotda bilimlarning
asosiy mavzusi inson hayotining xarakterli xususiyatlaridir. Bu odamlar tashqi
ko'rinishlarida,
munosabatlarida, faoliyatida va ichki, aqliy hayotida ijtimoiy
belgilar.
Tomashevskiy:«Asarning alohida elementlari ma'nolarining birligi. U
badiiy qurilish tarkibiy qismlarini birlashtiradi ”. Syujet bir xil bo'lishi mumkin,
ammo mavzu boshqacha. Ommaviy adabiyotda syujet mavzu ustida tortadi.
Hayot ko'pincha tasvirning ob'ektiga aylanadi. Mavzu ko'pincha muallifning
adabiy moyilligi, uning ma'lum bir guruhga mansubligi bilan belgilanadi.
Ichki
mavzu kontseptsiyasi - yozuvchi uchun o'zaro bog'liq mavzular, bu uning barcha
asarlarini birlashtirgan tematik birlikdi. Moliyer "Tartuffe" komediyasida,
qahramon timsolida to'g'ridan-to'g'ri va halol odamlarni aldayotgan yolg'onchi va
ikkiyuzlamachini tasvirlab, o'zining barcha fikrlari va harakatlarini ana shu salbiy
xarakter xususiyatining namoyon bo'lishi sifatida tasvirlagan. Tartuffe nomi
munofiqlar uchun maishiy nomga aylandi.
O'quvchi odatda samimiydirhamma
narsa ishlab chiqarishda tasvirlangan degan xayolga berilib ketadietakchi hayotning
o'zi; u harakatlarni yaxshi ko'radi,qahramonlarning taqdiri,
ularning quvonchlarini
boshdan kechiradi, ularga hamdardlik bildiradiazob chekadi yoki ularni ichkaridan
qoralaydi. Qayerdao'quvchi ko'pincha muhim narsalardan darhol xabardor
emasxususiyatlari qahramonlarda va butun davomida mujassamkuzatiladigan
voqealar va tafsilotlar qanday ahamiyatga egaularning harakatlari va tajribalari.
Ammo bu tafsilotlaryozuvchi tomonidan ba'zi bir personajlarning
xarakterlarini ular
