“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

iqtisodiy tafakkur
- 
xo’jalik munosabatlariga kirishgan subyektlarning iqtisodiy munosabatlarga oid tasavvurlari, 
bilimlari, g’oyalari hamda qarashlarini ongdagi aksi bo’lib, u amalga oshirilayotgan faoliyatning 
mohiyatini tahlil qilish, umumlashtirish, taqqoslash va xulosalar chiqarish imkonini beradi.
116
Iqtisodiy xulq
- iqtisodiy ta’sirotga javob beruvchi, ishlab chiqarish shart-sharoitlari, 
vositalari va turtkilari ta’sirida namoyon bo’ladigan xatti-harakat va xulq-atvordir. Iqtisodiy 
xulqning subyektlari hisoblangan insonlar - ijtimoiy guruhlar hamda jamiyat bilan psixologik 
tuzilmalar shaklida bo’lib, ular o’zaro tabiiy ravishda bir-biri bilan bog’liqdir. Shuning uchun 
ham, shaxs iqtisodiy xulq-atvorining namoyon bo’lishi yuzasidan tovarning iste’molchi didiga 
mos kelishini aniqlash, uni har tomonlama bashorat qila olish, hamkor va raqobatchilarning 
individual-psixologik xususiyatlarini bilish zarur bo’ladi. 
Demak, u iqtisodiy ong hamda ishlab chiqarish vaziyatlarining shaxs harakatlarida 
namoyon bo’lishi sifatida qaraladi. Bunda eng avvalo, iqtisodiy motivlar, ya’ni ishlab chiqarish 
shart-sharoitlaridan va shaxsning ularga munosabatlaridan kelib chiqadigan sababiy 
munosabatlar tizimi katta rol o’ynaydi. 
Iqtisodiy xulq-atvorning mikroiqtisodiyot darajasida namoyon bo’lishini Adam Smit 
qarashlarida kuzatamiz. Uning g’oyalari nafaqat iqtisodiy qonuniyatlarda, balki inson ichki 
kechinmalari, 
xulq-atvori, 
axloqiy jihatlarini o’rganishga bag’ishlangan psixologik 
qonuniyatlarda ham o’z ifodasini topgan.
117
 
116
Karimova V.M., Akramova F.A. Iqtisodiy psixologiya. Ma’ruzalar matni. – T.: “Shams-ASA” MCHj 
bosmaxonasi, 2002. 53-b. 
117
David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 58
-b.
 

---

Iqtisodiy psixologiya o’z ilmiy tadqiqot izlanishlari doirasida aynan iqtisodiy ong, 
iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy xulqning u yoki bu sharoitlarda namoyon bo’lishi, rivojlanishi 
hamda inqirozga yuz tutishi qonuniyatlarini o’rganadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu 
uchala hodisa jamiyatda ijtimoiy mehnat va faoliyat sharoitlarida namoyon bo’lgani uchun ham, 
ular sof ma’noda ijtimoiy hamda iqtisodiy-psixologik kategoriyalardir. Shuning uchun ham 
iqtisodiy psixologiya o’rganadigan barcha masalalar va muammolar tabiatan hamda mohiyatan 
ijtimoiy-psixologik hodisadir. 
Shunday qilib, iqtisodiy psixologiyaning o’rganishi mumkin bo’lgan masalalari ko’lami 
keng va barchasi bugungi kunda o’ta dolzarbdir. Bu holat ushbu sohaning metodologiyasini 
mukammal ishlab chiqish va uni kun sayin ortib borayotgan amaliy ehtiyojlarga buysundirishni 
taqozo etadi. Bu esa, fanning tadbirkorlik psixologiyasi sohasiga, undagi shaxsga bo’lgan 
munosabatlarni keskin o’zgartirib, aloqador barcha jarayon va hodisalarga nisbatan yangicha 
ijtimoiy-psixologik qarashlar shakllanishini nazarda tutadi.