“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

emotsional diqqat
ham deyiladi. 
Ixtiyoriy diqqat
- qat’iy maqsad asosida yo’naltirilgan diqqatdir.
Diqqatning bu turi o’zini majbur qilib, zo’r berib ongni bir faoliyat ustida to’plab 
turishlikni bildiradi. Ixtiyoriy diqqatning psixologik xususiyati uni ko’p va kam irodaviy zo’r 
berish, jiddiylik (tanglik) bilan birga bo’lishidadir, bunda ixtiyoriy diqqatning uzoq saqlanishi 
toliqishiga, ko’pincha jismoniy zo’r berishdagidan ko’ra ko’proq toliqishga sabab bo’ladi. 
Shuning uchun o’qitish davrida ixtiyoriy diqqatning kuchli to’planganligi ortiqcha davomli 
bo’lmasligi lozim. Psixologiyada diqqatning ixtiyoriy turi, ko’pincha irodaviy deb nomlanadi. 
Bu, albatta, bejiz emas, chunki diqqatning muayyan obyektga yo’naltirilishi iroda kuchi bilan 
saqlab turiladi. Hatto ixtiyorsiz diqqat faoliyatida qatnashsa, u ham irodaning zo’ri bilan 
yo’naltirilgan obyektda to’planib turadi.

---

39-rasm 
 
Ixtiyoriydan so’nggi diqqat
- diqqatning muayyan obyektga avvalo ixtiyoriy ravishda 
qaratilib, so’ngra uning ahamiyati tushunilgan sari o’z-o’zidan qaratilib boriladigan 
(avtomatlashgan) diqqat turi bo’lib, ushbu tushuncha psixologiya faniga psixolog olim 
N.F.Dobrinin tomonidan kiritilgan.
Ixtiyoriydan so’nggi diqqat biror obyektga uzoq muddat qaratilishi bilan belgilanib, 
bunda hech qanday sezilarli irodaviy kuch-g’ayrat sarflanmasa ham bo’ladi. Insonning yuqori 
darajadagi jadal va unumli aqliy faoliyatini hamda barcha turdagi mehnatning yuqori, samarali 
ko’rsatkichi diqqatning shu turi bilan bog’liq bo’ladi. 
Diqqat tanlovchanligi va baxtsiz hodisalar. Mashina haydayotgan paytda telefonda 
gaplashsangiz e’tibor mashinadan telefonga ko‘chadi. Bunday vaziyatda, tezlik o‘zgartirish 
ayniqsa qiyin bo‘ladi va halokatni yuzaga keltirish mumkin. Mashina halokatlarining 80%i 
haydovchilarning chalg‘ishida deb hisoblanadi. Utan universitetidagi haydash tajribalarida 
talabalarning telefonda gaplashishlari mobaynida yo‘ldagi yo‘l belgilari, reklamalar va boshqa 
mashinalarni payqashi sekin bo‘lishlari aniqlangan. Diqqat tanlovchanligi bo‘lgani uchun biz 
qo‘ng‘iroqqa javob beraolamiz (GPS navigatsion Sistema yoki DVD magnitafon) boshqa 
narsalarga e’tibor berishga sabab bo‘ladi. Suzanne Meevay va uning Sidney universitetidagi 
hamkasblari (2005,2007) avtomobil halokati paytidan oldingi telefon qo‘ng‘iroqlari sabab hatto 
qo‘llari bo‘sh payt ham 4 marta ko‘proq riskda bo‘lishlarini aniqlashdi. Yo‘lovchilarda bo‘lsa 
xavf 1 dan 6 martaga oshadi.Hatto telefonda gaplashayotganda qo‘llar bo‘sh bo‘lsa-da 
yo‘lovchi bilan suhbatlashganda ham mashina haydash yoki suhbatni to‘xtatib pauza qilish talab 
qilinadi. Ogaya Universiteti piyoda yuruvchilarni tabiiy ravishda kuzatishlariga binoan 
gapirgan holda yurish ham xavfni ko‘paytirishi mumkin ekan. Yo‘lni kesib o‘tayotganda uyali