“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Bilish jarayonlari. Diqqat to’g’risida
 
tushuncha, uning turlari. 

---

inson psixikasi kompyuterdan ko‘ra murakkabligi va odam anglagan ma’lumotlaridan ko‘prok 
narsalarni idrok qilib, qabul qilishini isbotladi. Masalan, maxsus asboblar yordamida aslida odam 
ko‘rmayotgan, his qilmayotgan juda kuchsiz signallar ham fiziologik reaksiyalarni keltirib 
chiqarayotganligi qayd etildi. Masalan, shu narsa aniqlanganki, odam kino ko‘rayotganda bir 
sekundda 24 kadrni idrok qiladi va biror tasvir ko‘z o‘ngida gavdalanadi. Psixologlar shunday 
eksperiment qilishdi: kunlarning birida o‘ziga xos tasvir namoyon etildi. 24 ta kadr o‘rniga 25 
kadr berib, o‘sha 25-kadrda «Koka - qola iching» degan yozuv berildi. Tabiiy, oddiy idrok bu 
bitta kadrni ilg‘amaydi. Lekin kinoteatr bufetida ushbu ichimlikni ichish kadrdan keyin 18 foizga 
oshgan. Demak, aslida ong bu ma’lumotni qabul qilgan, lekin real anglash, oydinlashuv ro‘y 
bermagan ekan. 
Analogik holat xotiramizda ham tez-tez ro‘y beradi. Kimnidir uchratib qolamiz va qaerda 
ko‘rgan ekanman deb o‘ylanamiz. Hech eslolmaysiz, lekin yuzi, ko‘zi va boshqa sifatlari 
tanishday. Buni ham shunday izohlash lozimki, odam ko‘rgan-kechirganlari aslida miyada 
saqlanadi, biz ong sohasiga ayrimlarinigina chiqara olamiz. Ongdagi ma’lumotlarning aslida 
miyamizdagilardan kamligining asosiy sababi - odam har qanday ma’lumotni saralab, tanlab 
qabul qiladi, o‘zi uchun «ahamiyatsiz» deb baholagan narsaga diqqat ham qilmaydi, eslab 
qolmaydi ham. U o‘z ongida barcha mavjud ma’lumotni o‘ziga xos tarzda qayta ishlaydi, 
o‘zgartiradi. SHuning uchun ham har bir inson o‘ziga xos – individualdir. Bilish jarayonlaridagi 
individuallik sabablarini tushunish uchun eng muhim bilish jarayonlari bilan tanishamiz. Har 
qanday masalani yoкi hayotiy muammоni еchish кishidan mazкur masalaning mоhiyatiga, 
haraкat uslubiga diqqatni to’plash va qaratilishni talab qiladi. Insоn psiхiк faоliyatida diqqat 
alоhida o’rinni egallaydi. Diqqat o’zi mustaqil psiхik jarayon bo’lmasada, insоn psiхiк 
faоliyatining barcha sоhalarida ishtirок etadi. Diqqat оngning zarur оb’екtga yo’naltirilishi va 
qaratilishida, ayni paytda bоshqa narsalarga chalg’imasliкda ifоdalanadi. 
Diqqat 
- shaxsning faolligini hamda uning obyektiv borliqdagi predmet va hodisalarga 
tanlovchi munosabatini belgilaydi. Diqqatda odam psixikasining moslashtiruvchi vazifasi 
namoyon bo’ladi. Agar diqqat bo’lmasa, odamda aniq maqsadga qaratilgan amaliy faoliyat ham 
bo’lmaydi.
Diqqat muayyan sharoitlarda va vaziyatlarda mo’ljal olish imkonini beradi. Bunday 
sharoitlarni hisobga olish odam amalga oshirayotgan faoliyatning ongli ravishda kechishini va 
uning sermahsul bo’lishini ta’minlaydi. Har qanday masalaning va har qanday hayotiy 
vazifaning hal qilinishi odamdan o’z diqqatini ana shu masalaning mazmuniga hamda uni 
bajarish uchun qilinadigan harakat usullariga qaratishni talab qiladi.Demak, diqqat qolgan 
barcha psixik jarayonlardan sezilarli darajada farq qiladi. Uning o’ziga xosligi shundan 

---

iboratki, u aks ettirish formasi singari psixik faoliyatning mustaqil turi emas, balki boshqa psixik 
jarayonlarning uyushgan faolligidir.
37-rasm 
Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini 
muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularni 
samaradorligini 
ta’minlovchi 
muhim 
shartlardan biridir. 
Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham 
uning ishtirokida sodir bo’ladi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, diqqat sezgi, idrok, xotira, 
tafakkur, xayol, nutq kabi alohida psixik jarayon emas.