“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Renessans – uyg‘onish davri
madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati mohiyat-e’tibori 
bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, 
bamisoli uning «qayta uyg‘onishi» (nomi ham shundan) ni anglatadi. Uyg‘onish davri 
namoyondalari qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga 
ishonib qarashi bilan ajralib turadi. 
Fanda SHarq va Fapb uyg‘onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy, o‘xshash 
tomonlar bilan birga, ma’lum farq, o‘ziga xos xususiyatlari jihatidan ham ajralib turadi. 
Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk SHarq uyg‘onish davri IX-XII asrlarni, 
so‘nggi uyg‘onish davri XIV-XV asrlarni o‘z ichiga olsa, Fapb uyg‘onish davri XV-XVII 
asrlarni o‘z ichiga olishi bilan farqlanadi. Fapb uyg‘onish davri uchun feodalizmga, dinga 
qarshi kurash xos bo‘lsa, SHarqda masalaning g‘arbdagidek keskin quyilishini qurmaymiz. 
SHarq va Fapb uyg‘onishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat qilish, 
uni «qayta tiriltirish», tabiiy fanlar rivoji, fanda universallik (qomusiylik)ni, gumanizmni 
targ‘ib etish va boshqalarda namoyon bo‘ladi. 
SHarq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 
1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunosligining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, 
fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astronomiya, matematika, 
minerologiya, jug‘rofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslub (metodologiya)da - 
ratsionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy do‘stlik yuksak axloqiylikning targ‘ib etilishi; 
6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, she’riyat, ritorikaniig keng miqyosda 
rivojlanishi; 8) bilimdonlikning qomusiy harakterda ekanligi. 
IX-XV asrlarni YAqin va o‘rta SHarq mamlakatlarida shartli tarzda «Renessans» 
(uyg‘onish) davri deb atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g‘oyat gullab-yashnashi bu davr 
uchun xarakterli bo‘lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat 
arboblari etishib chiqkan. Dunyoviy fanlarning tez sur’atlarda taraqqiy etishi keng 
tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Ma’mun davrida (813-833 y.) 
Bag‘dodda «Bayt ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi. YUnon falsafasi 
va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmi nujumga oid asarlar arab tiliga o‘girildi. Bunda 
Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar, al -Xorazmiy, al-Farg‘oniy, al-
Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta rol o‘ynadilar. 
Bu davrga kelib, avvalo o‘rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu fan va madaniyatning 
yirik o‘chog‘iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topgan edi. 
Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Iso at-

---

Termiziy, Xakim at-Termiziy kabi o‘rta Osiyolik olimlarning, ulamolarning dongi etti 
iqlimga taralgan edi. 
Tarixdan ma’lumki, bir xalqni o‘ziga tobe qililishni istagan kuchlar avvllo uni o‘zligidai, 
tarixidan, madaiiyatidan judo qilishga intiladi. Bosib olingan mamlakat xalqlari madaniy-
ma’naviy taraqqiyotini bug‘ib qo‘yish istilochi, bosqinchi mamlakatlar tomonidan 
mustamlakachilik tartiblarini saqlab turish va mustahkamlashning azaliy, tarix sinovidan 
o‘tgan an’anaviy yo‘llaridan b iri bo‘lib hisoblanadi. Xitoy donishmandi Konfutsiy 
bundan 2700 yil oldin o‘z imperagoriga shunday maslahat bergan ekan: «Xoqonim, agar 
biror mamlakatni bosib olib, u erda uzoq xukmronlik qilmokchi bo‘lsangiz, dastavval usha erda 
yashayotgan xalqni o‘z tarixiy madaniyatidan mahrum eting, ma’naviy buhronni 
kuchaytiring. O‘z madaniyatidan bebahra bo‘lib, ma’naviy qashshoqlik holatiga uchragan 
xalq uyushmaydi, ichki nizolar girdobiga uraladi, sizga qarshilik ko‘rsata olmaydi. Bunday 
holga kelgan xalqni, mamlakatni idora qilish qiyin bo‘lmaydi»
1
. Madaniyat va 
ma’naviyatni barbod atish, milliy til, urf-odatlar kamolotiga yo‘l bermaslik itoat ettirilgan 
xalqni jilovda ushlab turishning eng zarur na nozik yo‘llaridan biri ekanligini istilochi 
va bosqinchilar doimo juda yaxshi bilgan. SHuning uchun ham mustamlakachi va 
bosqinchilar Xitoy donishmandi aytgan gaplarni oldindan rejalashtirib qo‘yishadi. 
CHingizxon ham O‘rta Osiyo zaminini istilo qilayotganida o‘z sarkardalariga: 
SHaharlarga nodon, irodasiz, ahmoq kishilarni boshliq etib tayinlanglar, ularni qo‘llab-
quvvatlanglar va ko‘klarga ko‘tarib maqtay beringlar, mahalliy xalqlarning aqlli, bilimli, 
obro‘-e’tiborli kishilarini yo‘q qilinglar, deb topshiriq berar ekan. Bu siyosatning ham 
chuqur o‘ylangan sabablari bo‘lgan. O‘z madaniyatidan, obro‘-e’tiborli, dono vakillaridan 
judo bo‘lgan xalq ma’naviy rahnamosiz qolib qovusha va uyusha olmaydi. 
Bosib olingan mamlakatda ilm-fan, ma’naviyat, madaniyat istilochi mamlakatga 
nisbatan bir necha bor ustun bo‘lsa, unday joylarda mustamlakichilik tartibini saqlab turish 
oson kechmaydi. Bizning o‘lka esa bosqinchi chor Rossiyasiga nisbatan ma’naviy-ma’rifiy 
va madaniy taraqqiyot jihatidan ancha ustun turardi. CHor xukumati o‘zlarining erli 
xalqdan ustunliklarini isbotlashga va shu tarifa «uzil-kesil» g‘alabaga erishishga astoydil 
kirishdilar. 
O‘tmishdagi bosqinchilar singari chor bosqinchilari ham bu sohadagi amaliy ishni 
Turkiston xalqini bir necha ming yillik tarixi, madaniyati, urf-odatlaridan mahrum qilish, 
ruhan, ma’nan mayib-majruh qilishdan boshladilar. Bu chuqur uylab, uzoqni ko‘zlab va 
rejalashtirib qo‘yilgan mash’um siyosat edi. Bu siyosatning zamirida chor xukumatining 
manfaatini har tomonlama himoya qilish va Turkiston xalqlarini, shu jumladan o‘zbek 
xalqini milliy o‘zligini anglashdan butkul mahrum qilib o‘tmishini unutgan, 

---

vatanparvarlik tuyg‘usidan judo bo‘lgan, itiqbolini ko‘rolmaydigan odamlar guruhiga 
aylantirish muddaosi to‘rgan. 
Insonlarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasini ta’minlashga ko‘maklashadigan muqaddas 
kitob Qur’oni Karim, Hadisi SHarif, Al-Buxoriy, At-Termiziy, SHayx Najmiddin Kubro, Az-
Zamaxshariy, Bahouddin Naqshband singari ulamoyu fuzalolarning mo‘‘tabar asarlari xalqdan 
yashirildi, ularga o‘t qo‘yildi, suvlarga oqizildi. Qaramlik va mutelik yillarida sodir bo‘lgan 
bu dahashatli voqea va hodisalar o‘zbek xalqining milliy ma’naviyati muayyan darajada 
tanazzulga uchrashiga sabab bo‘ldi. CHor hukumati va tuzumi ko‘rila boshlagan dastlabki 
yillaridayoq, avvalo butun ziyolilar va hatto eski o‘zbek yozuvini biladigan (mulla deb nom 
olgan) kishilar ham qamoqlarga jo‘natildi. Keyinchalik esa uyda arab alifbosi yozuvidagi 
kitob va qo‘lyozmalarni saqlagan odamlar qattiq ta’qib ostiga olindi. Xullas, o‘zbek xalqining 
ilg‘or qismi - ziyolilarga, ma’rifat homiylariga juda katta zarba berildi. Bu katag‘onlik xatti-
harakati o‘tgan etmish yil davomida u yoki bu darajada doimiy va o‘zviy ravishda davom 
etdi. 
Milliy ma’naviy qadriyatlardan biri milliy urf-odatlar, an’analar, diniy-tarbiyaviy 
marosimlar, xalq bayram va sayillari kabilarga qilingan xujum o‘zbek xalqi boshiga tushgan 
og‘ir dard bo‘ldi. 
Umuman olganda, sho‘ro yillari davomida o‘zbek xalqi erkin fikrlash huquqidan 
mahrum etildi. Bu esa, o‘z navbatida, xalqning ma’naviyatiga salbiy ta’sir qildi. 
YUqorida qayd etganimizdek 30-yillarning o‘rtalariga borib, milliy ma’naviyatimizni 
to‘liq sindirib, yanchib tashlashga qaratilgan siyosat izchil amalga oshirila boshlandi. Asl 
ziyo egalari otib, bo‘g‘ib tashlandi. Bular qatoriga CHo‘lpon, Abdulla Qodiriy, Abdurauf 
Fitrat, Usmon Nosir kabi xalqimizning, millatimizning, uning ma’naviyatining o‘nlab, 
yuzlab asl o‘g‘lonlarini kiritishimiz mumkin. qaramlik va mutelik yillari o‘zlarini ilmning 
hamma sohasini yakkayu yagona bilagani deb atagan kommunistik mafkura targ‘ibotchilari 
O‘z faoliyatlarida o‘tmishdan qolgan barcha ma’naviy merosni butunlay inkor etish yo‘liga 
o‘tib oldilar.
O‘zbekistonda barcha dinlarning, birinchi navbatda, islom dinining ko‘zga ko‘ringan 
yirik vakillari birin-ketin qamaldi, surgun qilindi, imi-jimida otib tashlandi. CHorak kam 
bir asr davomida diniy-ma’naviy tarbiyaga o‘rin berilmadi. Diniy axloq va madaniyatning 
zarari haqida aytilmagan gap qolmadi.