“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

harizmatik nazariya
deb ataladi. 
Interaktiv nazariyaga
binoan har qanday guruhda liderlikni kim zimmasiga olishini 
bashorat qilish mumkin. Buning uchun guruh ag’zolari harakteristikasi, vujudga kelgan vaziyat, 
bajarilayotgan vazifa, shuningdek liderlikka nomzodning individual-psixologik xususiyatlarini 
o`rganib, hisobga olish kerak. 
Vaziyat nazariyasi
tadqiqotchilari (amerikalik tadqiqotchi F.Fidler) fikriga ko`ra 
«vazifaga mo`ljal olgan» yoki «odamlarga mo`ljal olgan» lider faoliyatining samaradorligi 
guruhdagi sharoitga bog`liqdir. Liderlik funksiyasini amalga oshirish uchun o`ta qulay va o`ta 
noqulay sharoitlarda «vazifaga mo`ljal olgan» lider katta natijalarga erishadi. O`rtacha qulay 

---

vaziyatlarda esa «odamlarga mo`ljal olgan» lider ustunlikqiladi. Liderlik - guruh funksiyasidir, uni 
guruh maqsadlari va vazifalarini hisobga olgan holda o`rganish kerak.
Quyidagi namunalarga e’tibor bering. Ushbu misollarda boshqariluvchi ko’nikma tez-tez 
takrorlanuvchi jarayon bo’lib qolishiga moyilligi yuqoridir:
➢
Yetti yoshli bola yonida o’tirgan qizga qarab beg’ubor tabassum qiladi (boshqariluvchi). Ular 
atrofida o’tirgan sinfdoshlari javob tariqasida qiqirlab kulishadi (kuchaytiruvchi).
➢
Bog’cha bolasi o’qituvchining hikoya haqidagi savoliga javob berish uchun qo’lini ko’taradi 
(boshqariluvchi). O’qituvchi javoban uni chaqiradi va javob berishiga ruxsat beradi 
(kuchaytiruvchi).
➢
Bolalardan yana biri ruxsat olmasdan javob bera boshlaydi (boshqariluvchi). O’qituvchi 
qovog’ini solidi, uning javobini inobatga olmaydi, lekin o’qituvchi boshqa o’quvchilardan yana 
so’rashidan oldin, ular o’sha bolaning javobini diqqat bilan eshitayotgan bo’lishadi qo’lini 
ko’tarmagan bo’lsa ham (kuchaytiruvchi).
➢
O’n ikkinchi darajali, yengil atletika jamoasining a’zosi mashg’ulotlar davomida 1 mil yuguradi 
(boshqariluvchi). So’ngra u tezligidagi o’zgarishni – jamoaga qo’shilgan paytidagi tezligi va 
hozirgi paytdagi tezligidagi o’zgarishlarni yozib yuradi (kuchaytiruvchi).
➢
Doim tashvishi bor o’quvchi nazorat ishini besh daqiqada yozib tugatadi (boshqariluvchi). 
Yordamchi o’qituvchi bo’lsa uni o’zingnii ustingda qattiqroq shug’ullanishing kerak deydi 
(kuchaytiruvchi).
O’ylaymanki ushbu namunalar boshqariluvchi ko’nikmaning asosiy to’rtta sabablarini 
yoritib beradi.
Birinchidan, jarayon javobiy ko’nikmaga nisbatan sinf muhitida keng qo’llaniladi. Albatta 
bu fakt o’quvchining bilim salohiyatidagi baholar o’zgarishlariga (baholari, yutuqlari) bog’liq 
bo’lgan o’qitish natijalarida qo’shimcha ma’no kasb etadi.
Ikkinchidan, boshqariluvchi ko’nikma orqali o’rganish hech qanday ma’lum darajagacha 
yoki fan sohasida chegaralanmagan balki lekin har bir sinf muhitida tasavvur qilsa bo’ladigan – 
tabiatan cheklanishlar bo’lishi mumkin.
Uchinchidan, o’qituvchilar faqat kuchaytiruvchi omillarni nazorat qiluvchi shaxslar emas. 
Ba’zan bular jarayondagi bajaruvchining o’zi tomonidan ham boshqarilishi mumkin (atletika 
jamoasi misolida), yoki bo’lmasam, sinfdoshlar tomonidan (tabassum qilgan sinfdoshlar 
misolida).
To’rtinchi sabab yuqoridagilarning natijasi orqali namoyon bo’ladi ya’ni ular bir vaqtda 
sodir bo’lganida. Ushbu (Jane Gladstonening tushishi va qulashi) bobga ma’no mazmun beruvchi 

---

g’oya o’quvchining qanday qilib mukammal o’qitilishi haqida bir necha tavsiyalarni o’zida 
mujassamlashtiradi.
128