“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Borliq va yo‘qlik dialektikasi. 
«Borliq bor, yo‘qlik esa – yo‘q», deganida, Parmenid ayni 
shu holga e’tiborni qaratgan. Binobarin, yaxshi, yomon, to‘g‘ri,noto‘g‘ri, quvnoq, sho‘r, oq, 
qora, katta, kichkina kabi va shunga o‘xshash sifatlar borliqqa nisbatan qo‘llanilishi mumkin 
emas. Borliqni biron-bir koordinatalar tizimiga joylashtirib bo‘lmaydi, uni faqat vaqtda fikrlash 
mumkin. Muxtasar qilib aytganda, borliqni har qanday voqelik ega bo‘ladigan umumiy, 
universal va betakror mavjudlik qobiliyati, deb tavsiflash mumkin. Bu fikr esa amalda mavjud 
narsagina borliqqa ega bo‘lishi mumkin, degan xulosa chiqarish imkonini beradi. 
«Yo‘qlik» har qanday tilda amalda mavjud bo‘lmagan narsa bilan tenglashtiriladi va 
boshqacha tushunilishi mumkin ham emas. Boshqacha aytganda, yo‘qlik borliqni inkor etadi va 
narsa, jism, hodisa, ong... (ya’ni amalda mavjud bo‘lishimumkin bo‘lgan narsalar) o‘zligini 
yo‘qotgan holda «yo‘qlik» atamasi ayni shuma’noda ishlatiladi va ular haqida ular «yo‘qlikka 
chekindi», mavjud emas deyiladi. Lekin, sof falsafiy ma’noda bu fikrni to‘g‘ri deb bo‘lmaydi. 
Borliq va yo‘qlik o‘rtasida dialektik o‘zaro aloqa mavjud. 
Birinchidan,
dunyo haqidagi hozirgi tasavvurlarga ko‘ra, biz yashayotgan Olam 
bo‘shliqdan bino bo‘lgan. Bo‘shliq materiyaning alohida holati. Bo‘shliq fizik borliqning eng 
boy tipi, o‘ziga xos potensial borliq sifatida namoyon bo‘ladi, zero unda mumkin bo‘lgan barcha 
zarralar va holatlar mavjud, biroq ayni vaqtda unda aktual tarzda hech narsa yo‘q. Yana shuni 
ham e’tiborga olish lozimki, fiziklar (D.A.Landau va boshqalar) nuqtai nazaridan biz 
yashayotgan Olam ham dunyoda yagona emas, chunki u rivojlanishning turli sikllarini boshidan 
kechirayotgan turli Olamlarning cheksiz sonidan tashkil topadi. Shu ma’noda borliq va 
yo‘qlikning o‘zaro aloqasi ham nisbiy xususiyat kasb etadi
11
. 
Ikkinchidan,
amalda mavjud bo‘lgan narsaning ob’ektiv borlig‘i yo‘qlikka chekinadi, 
lekin, shunga qaramay u haqda gapirilayotgan, ya’ni u muayyan narsa sifatida fikrlanayotgan 
bo‘lsa, bu narsa ongda mavjud bo‘ladi va o‘zining «ikkinchi»borlig‘ini saqlaydi, ayni holda u 
dastlabki ob’ektning nusxasi, ideal obrazi bo‘lib qoladi. Shunday qilib, o‘tgan zamondagi borliq 
yo‘qlikdir, deb aytish mumkin. Borliq doim hozirgi zamonda mavjud bo‘ladi, u faqat hozirgi 
zamonda o‘zini namoyon etadi, basharti u dolzarb va amalda namoyon bo‘lish imkoniyatiga ega 
11
Малюкова О.В. Материя, пространство и время с точки зрения физики ХХ века // Онтология, гносеология, 
логика и аналитическая философия. –СП(б).: 1997 г. с. 93. 

---

bo‘lsa, agar upotensial, ya’ni axborot manbalarida mavjud yoki uning paydo bo‘lishi 
ob’ektivrivojlanish mantig‘i bilan belgilangan bo‘lsa. Amalda yo‘q bo‘lgan narsa haqidaideal 
obraz sifatida fikrlash mumkin. Boshqacha aytganda, unga ideal obraz tarzidagi ideal borliq 
shakl-shamoyilini berish mumkin. O‘tmishga tatbiqan biz borliq haqida faqat shu ma’noda so‘z 
yuritishimiz mumkin.Ayni shu ma’noda biz g‘oyalar, narsalar, voqealar, tarixiy shaxslar yoki 
o‘zimizga yaqin odamlar to‘g‘risida so‘z yuritamiz, bunda ular yo‘qlikka aylanmagani, balki 
yangicha mavjudlik, xotira tarzidagi o‘zgacha borliq kasb etganini nazarda tutamiz. 
Shunday qilib, borliq falsafiy kategoriya sifatida dunyoni butun rang-barangligi va turli-
tuman namoyon bo‘lish shakllari bilan yaxlit aks ettirish imkonini beradi. Bunda narsalar, 
predmetlar, hodisalar o‘z xususiyatlari, xossalari bilan jamuljam holda aks etadi. Dunyoni va 
uning tarkibiy qismi bo‘lmish insonni bilish yo‘lidagi bu muhim qadam bilan dunyoning tabiati 
va mohiyati, uning rang-barangligi, turli darajalari, ko‘rsatkichlari, ramz-alomatlari, shakllari va 
hokazolar haqidagi mulohazalarning asosiy koordinatalar tizimi belgilanadi. Buning uchun 
mohiyat, hodisa, substansiya, materiya, ong, makon, vaqt, qonun kabi yangi falsafiy 
kategoriyalar muomalaga kiritiladi. Inson o‘zi va umuman dunyo haqida o‘ylar ekan, odatda, 
muayyan narsalar va ayrim tabiiy hodisalar bilan ish ko‘radi. Ayni vaqtda, u o‘zini qurshagan 
dunyoni sinchiklab o‘rganish va uning butun rang-barangligini tushunib etish uchun muayyan 
tayanch nuqtasi bo‘lib xizmat qiladigan qandaydir asosning shak-shubhasizmavjudligini qayd 
etadi. Falsafa tarixidan biz bunday asos sifatida, masalan, Suqrotdan oldingi qadimgi yunon 
faylasuflarida tabiat elementlari, o‘rta asrlar falsafasida Xudo, Dekartda: «Men fikrlayapman, 
demak mavjudman», degan ongli inson amal qilganini ko‘ramiz. Ammo inson bilishning bu 
birinchi bosqichida to‘xtab qolmagan va o‘zini qurshagan borliqning ko‘p sonli turli-tuman 
holatlari orasida qolgan barcha narsalardan sezilarli darajada farq qiladigan narsalarni, borliqning 
ayni shu shakli voqelikning boshqa shakllari va holatlaridan nima bilan farq qilishini aniqlashga 
harakat qilgan.