“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Raddiya -
isbotni buzishga qaratilgan mantikly amaldir. Birorta fikrning chinligini rad 
etish ayni paytda unga zid bulgan fikrning xatoligi ko‘rsatishdan iborat bo‘lganligi uchun 
raddiyani isbotlashning xususiy 
ko‘rinishi, 
deb hisoblash mumkin. Raddiya ham isbotlash kabi 
tezis (rad qilinishi lozim bulgan hukm), argumentlar (tezisni rad qiluvchi xukmlar) va 

---

demonstratsiyadan (rad etish usuli) dan tashkil topgan bo‘ladi. Raddiya birorta masalani 
muhokama qilish, ya’ni baxs, munozara jarayonida uchraydi. Bahs qatnashchilaridan biri malum 
bir tezisni ilgari surib, uni ximoya kilsa (proponent), boshqasi unga qarshi chikadi (opponent). 
Hal qilinmagan, munozarali masalalar buyicha olib boriladigan bahslar polemika hisoblanib, 
unda qarama-karshi tezislar asoslanibgina qolmay, balki tanqidiy analiz ham qilinadi. 
Raddiya uch xil usul bilan amalga oshiriladi: 
1) tezisni rad etish; 
2) argumentlarni rad etish; 
3) demonstratsiyani rad etish. 
I. Tezisni rad etish. 
Tezisni rad etishning kuyidagi usullari mavjud: 
1. Faktlar orkali rad etish. Bu eng ishonchli va samarali usuldir. Bunda bulib o‘tgan 
voqealarga, statistik ma’lumotlarga asoslanib tezis rad etiladi. Masalan, “Sovet davrida 
O‘zbekiston to‘laqonli mustaqil respublika bo‘lgan”, degan tezisni rad etish, ya’ni uning 
noto‘g‘ri ekanligini isbotlash uchun tarixiy faktlarga asoslanamiz. O‘sha davrda respublika 
rahbariyati birorta muhim masalan Moskvaning ruxsatisiz hal qila olmaganligiga dalillar keltirib, 
tezisni rad etamiz. 
2. Tezisdan kelib chikadigan natijalarning xatoligini (yoki ziddiyatli ekanligini) 
ko‘rsatish orkali rad etish. Bunda tezisdan kelib chikadigan natijalarning chin emasligi asoslab 
beriladi. Bu usul “bema’nilikka olib 
kelish”, deb ataladi. Rad etilayotgan tezis vaqtincha chin deb tan olinadi, undan kelib chiqadigan 
natijalar aniqlanib
, 
bu natijalarning xaqiqatga zid, noto‘g‘ri ekanligi isbotlanadi. Chin asosdan 
xato natija kelib 
chiqmaydi, aks xolda bu bema’nilik buladi. “Bema’nilikka olib kelish” usulining formulasi 
kuyidagicha: 
(a —> ) —> ((a 
—\ 
) —> a) 
3. Tezisni antitezisni isbotlash orkali rad etish. Rad etilayotgan tezisga zid bulgan yangi 
tezis (antitezis) olinadi va isbotlanadi. Uchinchisi istisno konuniga muvofik, antitezisning 
chinligidan tezisning xatoligi keltirib chikariladi. Masalan, I.A.Karimov “Tarixiy xotirasiz 
kelajak yo’q” nomli maqolasida “Amir Temur buyuk sarkarda bo‘lgan va yovuzliklar kilgan”, 
degan tezisni shunday rad etadi: “Inson bir paytning o‘zida ham bunyodkor, ham yovuz bo‘lishi 
mumkin emas. Ne-ne madrasayu masjidlar, oily koshonalarni qurgan, ne-ne olimu fuzalolarning 
boshini silagan, Qur’oni karimni yod bilgan inson yovuz bo’lmaydi. Qonxo‘r odam “Kuch – 

---

adolatda”, deyishi mumkinmi?”
45
Darhaqiqat, Soxibqiron Amir Temur xomiyligida, uning 
ko‘rsatmasiga binoan yaratilgan bog‘lar, qurilgan imoratlar uning bunyodkor shaxs ekanligini 
yaqqol isbotlaydi.