“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

birlashtiruvchi, ayiruvchi 
va shartli hukmlar.
Birlashtiruvchi hukmlarda 
sub’ekt rki predikat, ba’zan ikkalasi ham birdan ortiq bo‘ladi. 
Ularning tarkibida terminlarning teng bog‘lovchi «va» (uning o‘rniga mos keluvchi boshqa 
bog‘lovchi) mavjud bo‘ladi. Masalan, «Kant va Feyrbax nemis filosoflaridir», «Hamza shoir, 
dramaturg, kompozitor, ma’rifatparvar ». 
Ayiruvchi hukmlar 
tarkibida «yoki» bog‘lovchisi bo‘lib, bir qancha predikatlarni bir 
biridan ayirib turadi. Masalan, «Qodirov yo psixologiya, yoki siyosiy iqtisod, yoki filosofiya 
bo‘limida o‘qiydi». 
SHartli hukmlar 
tarkibida odatda «...sa, ...bo‘ladi» so‘zlari mavjud bo‘ladi. Ko‘pincha ikki 
bog‘liq hodisa haqida fikr bayon qilinadi. SHartli hukmning sabab va oqibatini ifodalaydigan 
qismlarida sub’ekt va predikat alohida-alohida bo‘ladi. Masalan, «Agar jism qizdirilsa, u 
kengayadi». Birlashtiruvchi hukmlar kon’yuktiv, ayiruvchi hukmlar diz’yunktiv, shartli hukmlar 
implikativ hukmlar deb ham ataladi. Ayiruvchi hukmlar «
S
yoki R, yoki R
1
, yoki R
2
 
dir» 
formulasi, shartli hukmlar «Agar 
S R 
bo‘lsa, 
S
1
 P
t
 
dir» formulasi orqali beriladi. 
Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi: tuzilishi, turlari va umumiy qoidalari.
Muhokama jarayonida olamdagi predmet va hodisalar orasidagi aloqa va munosabatlarni 
ifodalovchi bir yoki birdan ortiq yoki mushohada (fikr) asosida yangi bilim (fikr) ni hosil 
qilishning mantiqiy usuli xulosa chiqarish deb yuritiladi. Xulosa chiqarish asosida mantiq qonun-
qoidalariga tayangan holda ilgaridan ma’lum bo’lgan bilimdan yangisiga o’tish yotadi. Xulosa 
chiqarish shunday mantiqiy usulki, uning natijasida insonning olam haqidagi, bilimlari uzluksiz 
ravishda boyib, kengayib, chuqurlashib boradi. Xulosa chiqarishda olamni bevosita bilish bilan 
bir qatorda mantiqiy fikrlash usullarini egallash talab qilinadi. Xulosa chiqarish uchun har safar 
olam, undagi predmetlarga murojaat qilish shart emas. Mavjud narsalar haqida qo’lga kiritilgan 
bilim asosida yangi bilim hosil qilish mumkin.

---

Xulosaning mazmuni turlicha ifodalanishi mumkin. Ayrim xulosalarda narsa va hodisalar 
orasidagi sabab – oqibat aloqadorligi aks etadi. Lekin bu xulosalarda faqat sababiy 
bog’lanishlariga aks etadi, degan so’z emas. Masalan, «Qaldirg’ochlar pastlab uchyapti, demak, 
ertaga ob-havo o’zgaradi», degan xulosasini olib ko’raylik. Yuzaki qaraganda «Qaldirg’ochlar 
pastlab uchmoqda» fikri «Ertaga ob-havo o’zgaradi» xulosasi uchun asosdek bo’lib ko’rinadi. 
Aslida bu fikr chuqur tahlil qilinsa, «ob- havoning o’zgarishi» haqidagi fikrga asoslar o’zgacha 
ekanligini bilish mumkin. Bunda kuzatilgan hodisaning boshqa hodisalar bilan aloqadorligi 
ma’lum bo’ladi: Qaldirg’ochlarning past uchishiga sabab — pashsha-chivinlar. Ular havodagi 
namlikning oshganligidan past uchadi, qaldirg’ochlar esa pashsha-chivinlar bilan oziqlanadi. 
Demak, pashsha-chivinlar tabiat darakchilari sifatida havoning namligi oshganligidan xabar 
bermoqda. Bu o’z navbatida, qaldirg’ochlarni past uchishga majbur qilmoqda. Demak, ertaga ob-
havoning o’zgarishi qaldirg’ochlarning past uchishidan emas, balki atmosferadagi o’zgarishdan, 
havodagi namlikning ortishidan kelib chiqishi mumkin.
Birinchi tipdagi xulosalarning chinligini aniqlash mushkul, shuning uchun ham agar 
xulosalar vaziyatlar mazmunidan chiqarilgan bo’lsa munozara, bahsga sabab bo’lishi mumkin.
Formal - mantiqiy yo’l bilan chiqarilgan xulosalarda esa asos (asoslar) bilan xulosa orasida 
nisbiy barqaror aloqa va munosabatlar mavjud bo’ladi va bu aloqa, munosabatlar mantiq qonun-
qoidalari asosida shakllanadi.
Har qanday xulosa ikki qismdan iborat bo’ladi;
1. Asos yoki asoslar
2. Xulosa