|
monoteistik
- yakkaxudolik
(yahudiylik, islom) va
politeistik
- ko‘pxudolik (hinduiylik, konfutsiychilik)
dinlariga bo‘linadi.
Dinning funksiyalari.
Dinning ijtimoiy vazifalari haqidagi ta’limotni
dinshunoslikda funksionalizm rivojlantiradi. Funksionalizm jamiyatga ijtimoiy
tizim sifatida qaraydi: unda jamiyatdagi har bir element muayyan funksiyani
bajaradi.
Dinning «funksiya» va «rol» tushunchasini farqlash lozim, ular bir biri bilan
bog‘liq, lekin o‘xshash emas. Funksiya - bu dinning jamiyatdagi harakat usuli
bo‘lsa, rol - bu funksiyani bajarish natijalarining jami yig‘indisidir. Dinning bir
nechta
funksiyalari
mavjud:
dunyoqarashni
shakllantirish,
kompensator,
kommunikativ, regulyativ, integrallash-dezintegrallash, madaniyatni targ‘ib qilish
(kulturotransliruyushaya), legitimirallashtirish-legitimiralni olib tashlash.
Dunyoqarashni shakllantirish
funksiyasi dinda inson, jamiyat, tabiatga
nisbatan aniq bir qarashlarning turlari mavjudligi tufayli amalga oshiriladi. Din
hayotni (mavjudotni) ma’lum nuqtai nazardan tushunish (dunyoni to‘la va undagi
ayrim hodisa va jarayonlarni alohida tushuntirish), dunyoni kuzatish (his qilish va
idrok etish orqali dunyoni aks ettirish), dunyoni his qilish (hissiy qabul qilish yoki
rad etish), dunyoviy munosabat (baho berish) va hokazolarni o‘z ichiga oladi.
Diniy dunyoqarash YAratganga nisbatan eng oliy tuyg‘u va mezonlarni belgilaydi.
Bunda mavjud borliqqa tuShuncha berish dinga ishonganlar uchun turli cheklashlar
doirasidan chiqish imkonini beradi, yorqin kelajak, huzur-halovatga erishish uchun
umid, azob-uqubat, baxtsizlik, yolg‘izlik, tushkunlikdan ozod bo‘lishni qo‘llab-
quvvatlaydi.
Kompensator funksiya
ham odamlarning ongini qayta shakllanishini, ham
turmushning ob’ektiv shart-sharoitlarini o‘zgartirishdagi cheklanish, qaram bo‘lish
36
va ojizlikni to‘ldiradi. Ruhiy erkinlik orqali real jabr-zulm bartaraf etiladi; ijtimoiy
guruhlar gunohga botish va azob chekish borasida teng huquqlik bo‘ladi; diniy
tashkilotlar
tomonidan
beriladigan
xayr-ehsonlar,
mehr-shafqat,
tarbiya,
daromadlarni qayta taqsimlash mazlumlarning musibatini engillashtiradi va h.z.
Umuman olganda, ruhiy zarbalarni bartaraf etish, tasalli berish, katarsis va
ma’naviy ozuqa olish kabi kompensatsiyaning psixologik aspektlari muhim
ahamiyatga egadir.
Kommunikativ funksiya
muloqotni ta’minlaydi. U ham diniy, ham diniy
bo‘lmagan faoliyat va munosabatlarda vujudga keladi, axborot almashish, o‘zaro
ta’sir ko‘rsatish, insonni inson tomonidan idrok etish jarayonlarini o‘z ichiga oladi.
Diniy ong ikki xil muloqotni belgilaydi: dindorlarning o‘zaro bir-birlari bilan
muloqoti va dindorlarning ibodat, namoz, meditatsiya, maxfiy qarashlar paytidagi
mediator va vositachilari tomonidan gipostazir jonzotlar (xudo, farishta,
o‘lganlarning ruhi, avliyolar va b.) bilan muloqoti.
Regulyativ funksiya
ma’lum bir g‘oyalar, qadriyatlar, yo‘l-yo‘riqlar, stereotip
qoliplar, fikrlar, an’analar, rusumlar, institutlar orqali individ, guruh va
jamoalarning faoliyati, munosabatlari, ongi va axloqini boshqarishdan iborat.
Ayniqsa, me’yorlar tizimi (diniy huquq, axloq va h.z.), namunalar (taqlid uchun
ko‘psonli misollar), nazorat (qoidalar bajarilishini kuzatish), rag‘batlantirish va
jazo berish (haqiqiy va o‘limdan keyin taqdirlanishiga va’da berish) muhim
ahamiyatga ega.
Integratsion-dezintegratsion funksiya
si individ, guruh va institutlarni bir
tomondan birlashtiradi, boshqa tomondan ularni ajratadi. Integratsiya shaxslar,
ayrim ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar, bir butun jamiyatdagi barqarorlik va
chidamlilikni saqlasa, dezintegratsiya uni zaiflashishiga olib keladi. Integratsion
funksiya ma’lum bir ma’noda yagona diniy e’tiqod mavjud bo‘lganda amalga
oshiriladi. Agar shaxslarning diniy ongi va xulq-atvorida bir-biriga muvofiq
bo‘lmagan g‘oyalar, ijtimoiy guruh va jamiyatda bir-biriga qarama-qarshi
konfessiyalar paydo bo‘lsa, dinning funksiyasi dezintegratsion bo‘ladi.
37
Madaniyatni targ‘ib qilish funksiya
si oldin madaniyatning ma’lum bir
qatlamlari - yozuv, kitob bosish, san’atning umuman rivojlanishiga yordam bergan
bo‘lsa, hozirda ba’zi madaniy fenomenlarni rag‘batlantirib, ba’zilarini inkor etgan
holda diniy madaniy qadriyatlarni saqlash va ko‘paytirish, ilmiy-ma’naviy merosni
nasldan naslga qoldirish vazifalarini bajaradi.
Legitimlashtirish-delegitimlashtirish funksiya
si ba’zi jamoat tartiblari,
institutlar, munosabatlar, me’yorlar, namunalarni majburiyat sifatida qonuniy
qilish yoki ularning ba’zilarini qonundan chiqarish vazifalarini amalga oshiradi.
Din ma’lum huquqiy talab va majburiyatlarni ilgari suradi va uning asosida ba’zi
ko‘rinishlarga, ularga ma’lum munosabatni shakllantirgan holda baho beradi.
Bunda majburiy va e’tiroz qilib bo‘lmaydigan xarakter muhim ahamiyat kasb
etadi.
Yuqoridagilardan qisqa xulosa qilib aytganda, din insoniyat tarixida,
birinchidan
, umuminsoniy axloq me’yorlarini o‘ziga singdirib olib, ularni hamma
uchun majburiy hulq-atvor qoidalariga aylantirgan;
ikkinchidan
, odamlarning
bahamjihat yashashiga ko‘malashgan;
uchinchidan
, odamlarda ishonch hissini
mustahkamlagan hamda hayot sinovlari, muammo va qiyinchiliklarni engib
o‘tishlarida kuch bag‘ishlagan;
to‘rtinchidan
, umuminsoniy va ma’naviy
qadriyatlarni saqlab qolish hamda avloddan-avlodga etkazishga yordam bergan va
shu yo‘l bilan madaniyat rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
