Ijtimoiiy fanlar

2-sonli  slayd  mazmuni 
bilan tanishadi 
 
 
2.4.  Blits-so’rov  orqali  NEP  siyosatining  mohiyati 
haqida  bir  necha  talabalardan  so’raladi  (3-ilova), 
olingan javoblar tahlil etilib, xulosa qilinadi.
 
Bir  necha  talaba  javob 
beradi.
 
III-bosqich.
 
Yakuniy 
bosqich.
 
(10 minut)
 
3.1.  Mavzu  bo’yicha  yakunlovchi  xulosalar  qiladi. 
Mavzu  bo’yicha  olingan  bilimlarni  qayerda 
ishlatish mumkinligini ma’lum qiladi. 
Savollarga javob beradi. 
3.2.  Mavzu  maqsadiga  erishishdagi  tinglovchilar 
faoliyatini tahlil qiladi va baholaydi. 
Tinglaydi. 
3.3.  Mavzu  bo’yicha  mustaqil  o’rganish  uchun 
topshiriqlar beradi (4-ilova). 
Mustaqil 
o’rganish 
uchun 
topshiriqlarni 
yozib oladi. 
3.4.  Mavzu  bo’yicha  bilimlarni  chuqurlashtirish 
uchun adabiyotlar ro’yxatini beradi (2-ilova). 
Yozadi. 
215 
 
dilar. Keyinroq jasaddan qolgan suyak qoldiqlarini yig’ishtirib olib, ularni ko’mib yuborganlar 
yoki maxsus sopol-tobutcha-astodonlarda saqlaganlar. Sirti turli naqshlar bilan bezatilgan. Bun-
day astodonlar qashqadaryo, Zarafshon vohalari va Xorazmda topilgan. Kushon davridan bosh-
lab So’g’dda buddaviylik keng tarqalgan. Buddizmga xos yodgorliklar Samarqand, Tohariston 
va Xorazmda topilgan. 
Qisqasi, Har bir urug’, qabila va xalqning o’z diniy e’tiqodi bo’lgan. Shu bois bu yerda ko’p 
xudolilik keng tarqalgan. VI-VIII asrlarda o’lka xalqlari orasida animizm, otashparastlik, bud-
dizm, nasroniylik va boshqa diniy qarashlar mavjud bo’lgan.  
3.  VII  asr  boshida  arab  xalifaligi  yuzaga  kelishi  arafasida  yarim  orolda  mavjud  ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot darajasi bir xil emas edi. Yamanda quldorlik munosabatlari hu-
kumronlik qilgan bir paytda mamlakatning shimoliy qismida quldorlik munosabatlari endigina 
kurtak  otayotgan,  chorvachilik  bilan  shug’ullanayotgan  qabilalarda  patriarxal  urug’chilik  tu-
zumi  ilk  yemirilish  bosqichida  edi.  Aholining  asosiy  qismi  ko’chmanchi  chorvachilik  bilan 
mashg’ul edi. Shaqarliklar esa hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan band bo’lgan. Ko’chman-
chi  aholi  «badaviylar»  nomi  bilan  atalgan.  Tushunarliki,  Arabiston  yarim  orolida  yashovchi 
qabilalar  o’zlariga  qo’shni  mamlakatlarga  qaraganda  tarixiy  taraqqiyotning  quyi  bosq  ichida 
edi. 
Ayni vaqtda Arabiston yarim orolining g’arbiy qismidagi qizil dengiz sohillarida geografik 
qulay  hududda  joylashgan  hijoz  tumanida  iqtisodiy  taraqqiyot  ancha  ilgarilab  ketgandi.  Bu 
hududning markazi bo’lgan Makka shahri diniy markaz sifatida ham o’rni ancha yuqori bo’l-
gan. Makkadagi Zam-zam Qudug’i qadimdan  ko’chmanchi qabilalar va o’tkinchi savdogarlar 
e’tiborini  qozongandi.  Nihoyat,  Makkada  qurilgan  birinchi  bino-Ka’ba  arablarning  muqaddas 
joyiga aylangandi. Demak, Makka arab qabilalarini birlashtirishda muhim rol o’ynashi mumkin 
edi. Chunki V-VI asrlarda arab qabilalari ittifoqi mustahkam emas edi. Negaki, har bir qabila 
turla dinlarga sig’inardi. Ko’p xudolilik va ko’p payg’ambarlilik negizida tez-tez kelib chiqadi-
gan va sodir bo’ladigan qabilalar hamda urug’lar o’rtasidagi urushlar xalq ommasiga katta qiy-
inchiliklar  tug’dirardi.  Ko’p  xudolikka  asoslangan  qabilaviy  urushlar  siyosiy  porakandalikka 
olib kelib, bu mamlakatni yagona davlatga birlashtirishga asosiy g’ov bo’lmoqda edi. Ana shu 
zaruriy  ehtiyoj  oqibatida  yakka  xudolikni  bosh  bayroq  qilib  olgan,  insonlarni  to’g’ri  va  haq 
yo’lga boshlovchi islom dini vujudga keldi. «Islom» so’zi arabcha «xudoga o’zini topshirish», 
«itoat»,  «bo’ysinish»  ma’nosini  anglatadi.  Shu  bois  bu  dinga  e’tiqod  qiluvchilar 
«Muslim»  («bo’yin  eguvchi»)  deb  ataladi.  Islom  dinining  asoschisi  Muhammad  alayhissalom 
(570-632)dir. Uning otasi Abdulloh Kuraysh qabilasining boshlig’i Abutolibning o’g’li bo’lgan. 
Yana  Abutolib  Makkadagi  Ka’ba  maschiti  kalitining  saqlovchisi  edi.  Ota-onadan  yosh  yetim 
qolgan  Muhammad  dastlab  bobosi,  so’ng  amakisining  qo’lida  tarbiyalanadi.  U  25  yoshida 
amakining maslaHatiga ko’ra badavlat, 40 yoshdagi ayol Xadichaga uylanadi va uning savdo 
ishlariga boshchilik qiladi. 
Muhammad  payg’ambarlik  faoliyatini  40  yoshida-610  yilda  boshlaganlar.  Birinchilar  qa-
torida  Xadicha,  Abu  Bakr,  Ali,  Zayd  ibn  Xorisa,  Abu  ur-RaHmon,  Zubayr  ibn  Avom,  Amir 
Hamza, Usmon ibn Afon va boshqalar islom dinini qabul qilganlar. Muhammad yakka xudolik 
mafkurasi  asosida  Yamandan  Sino  yarim  oroligacha,  qizil  dengiz  sohillaridan  Markaziy  qum 
sahrosigacha cho’zilgan hududlarni o’z ichiga olgan kuchli, qudratli davlatga asos soldi. 
632  yil  8  iyunda  Muhammad  alayhissalom  vafot  etdi.  Uning  ishlarini  noiblari  yoki  o’rin-

---

214 
 
monlashadi  va  bu  davrda  dexqonlar  zulmiga  qarshi  Eronda  Mazdak,  Buxoroda  Abro’y  bosh-
chiligida qo’zg’olonlar ko’tarilgan va ular shavqarsizlik bilan bostirilgan. 
Turk xoqonligida konchilik faoliyati ham rivoj topgandi. Oltin, temir, kumush, mis va tuzn-
ing  bir  necha  xili,  qimmat  baho  toshlar  va  boshqa  turli  ma’danlar  So’g’diyona,  Shosh,  Far-
g’ona,  Qashqar,  Tohariston  kabi  viloyatlarda  Qazib  olingan.  Savdo  aloqalari  Eron,  Xitoy, 
Hindiston, Vizantiya davlatlari bilan olib borilgan. 
O’sha davrdagi So’g’diyona, Xorazm va Farg’ona mulklarida bog’dorchilik, ayniQsa, uzum-
chilik, paxta yetishtirish va uy chorvachiligi kabilarga aloHida e’tibor berilgan. Arablar davrida 
bir qator rivojlangan sug’orish tizimi bo’lgan. Samarqand shahrini suv bilan ta’minlovchi alo-
hida suv tarmog’i o’sha vaqtdayoq mavjud edi. Kushaniyaning Narpay, Buxoro vohasining esa 
Shopurkom,  Samarqand  atrofining  Raboti  Xoja  degan  joyida  uchta  suv  tarmog’iga  ajraluvchi 
kanallar  suv  bilan  ta’minlangan.  Dehqonchilik  asosan  sun’iy  sug’orishga  asoslangan  bo’lib, 
lalmikor dehqonchilik ham rivojlangan.  
Chorvachilik  sohasida  qora  mollar,  qo’y  va  echki 
boqilgan. So’g’d va Farg’onaning zotdor otlariga Xitoyda talab katta bo’lgan. 
VI-VII asrlarda madaniy jarayonlar jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy voqyealar bilan o’zaro 
ta’sirda rivojlana borgan. Bu davrda turli xalqlarning til va yozuv turlari bir-birlariga ta’sir o’t-
kazdi. So’g’diylar tili va yozuvi o’ziga xos edi. Uning ayrim so’zlari va tushunchalari hozirgi 
o’zbek tilida ham saqlanib qolgan. 
Arab  yozuviga  qadar  turk-runiy  (miloddan  avval  shakllangan),  uyg’ur  (taxminan  VI  asr), 
moniviy (milodiy III-VIII asrlar), so’g’d, braxma, suryoniy yozuvlari mavjud bo’lgan. Shimoliy 
Mo’g’ulistonning  O’rxun  va  Selenga  daryolari  vohasida  topilgan  To’nyuquq,  Qultigin,  Bilga 
xoqon,  Kulichur,  Ungil  bitigi  singari  yodgorliklar  shular  jumlasiga  kiradi.  Turkiy-run  yo-
zuvlarini turkiy xalqlar, turkiy tamg’a (belgi)lar negizida ixtiro qilganlar degan fikr mavjud. 
So’g’d yozuvlari keng xududda tarqalgan. Bu jarayon so’g’dlarning yangi yerlarni o’zlashti-
rish  faoliyati  va  savdogarlarning  «Buyuk  ipak  yo’li»dagi  sa’y-harakatlari  bilan  bog’langan. 
Shuning  uchun  ham  so’g’d  tilidagi  yozma  yodgorliklar  O’rta  Osiyo,  Qozog’iston,  Sharqiy 
Turkiston, Pokiston va Mo’g’uliston tuprog’ida topilib, tekshirilgan. So’g’d yozuvi oromiy alif-
besi asosida shakllangan bo’lib, uning tarkibida 25 ta Harf bo’lgan va ular so’ldan o’ngga to-
mon yozib chiqilgan. So’g’d yozuvi ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta ahami-
yatga ega bo’lib, qadimgi uyg’ur, mo’g’ul va monjurlar yozuvlari paydo bo’lishiga asos bo’l-
gan. 
So’g’d hududida buddaviylik, xristianlik va moniylik adabiyoti namunalarining so’g’d tilida 
bayon qilinishi mazkur tilning ustunligidan dalolat beradi. 
O’sha  davrda  Xorazmda  maHalliy  yozuv  ham  keng  tarqalgan  va  amalda  bo’lgan.  Tupro-
qqal’adan shoh arxivlarining topilishi buning isbotidir. 
Boy bezaklar, sopol va metal idishlar, devoriy suratlar, hatto kiyimlardagi tasvirlar bu yerda 
tasviriy  san’atning  yuksakligidan  dalolat  beradi.Diniy  qarashlarda  zardushtiylik  yetakchi 
o’rinda 
tutgan. 
Axuramazda-samo 
va 
yerning 
asoschisiga 
qurbonliklar 
qil-
ganlar.So’g’diylarning Yettisuvning ayrim yerlariga borib o’rnashishlari oqibatida zardushtiylik 
bilan o’sha yerga xos shamoniylik dinlarining bir-birlari bilan qo’shiluvi yuz bergan. Oltoydan 
So’g’dga ko’chib kelgan ayrim turkiy urug’-aymoqlar esa zardushtiylikni qabul qilgan edilar. 
Urug’-aymoqlarning  otashparastlikni  qabul  qilishlari  quyidagi  misollarda  o’z  aksini  topgan: 
ular bo’sh yotgan yerning atrofini to’siqlar bilan o’rab olib, u yerga kishilar jasadlarini tashlay-
125