232
turklar bir-necha asrlar mobaynida G’arbiy Osiyoning hayotiga kuchli ta’sir ko’rsatib kelgan.
«Mug’ul» atamasi etnik mazmundan ko’ra, siyosiy mazmunga ega. Xalq o’zining ko’p sonli
qabilalari nomi bilan «tatar» deb atar edi. Shu sababli bu xalqlar tarixda «mongolo-tatarlar» deb
yuritilgan.
XII asrning oxiri va XIII asr boshlarida mung’ul urug’ boshliqlari orasidan ichki kurashlarda
Timuchin degan kishi g’olib chiqadi. 1204-1205 Mug’ilistondagi ko’chmanchi qabilalarni bir-
lashtirib, markazlashgan davlat tuzadi. 1206 yilda Timuchin Onon daryosi bo’yida o’ziga buy-
sundirilgan mo’ng’ul urug’ va qabila boshliqlarini quriltoyini chaqiradi. Unda Timuchinga
“Chingiz”-beg’ubor, toza, musaffo, baquvvat laqabi beriladi. U o’z davlatini kuchaytirib, uning
barqarorligini mustaxkamlash maqsadida kuchli armiya tuzishga kirishadi. Jangchilar zarur
qurollar bilan (o’q-yoy, sadoq, nayza, qilich, qalqon) qurollantirildi.
Ushbu quriltoyda qo’llanma sifatida Chingizxon mamlakatni boshqarishda “Yoso” nomi bi-
lan mashhur bo’lgan o’z qonunlaridan foydalanishni taklif etadi. Bu qonunlar M.Ivanovning
“Ikki buyuk sarkarda. Chingizxon va Amir Temur”, nomli kitobida bayon qilingan. Unda aytil-
ishicha jinoyatchilar, o’g’rilar qattiq jazolangan. Agarda kimda kim ot, tuya o’g’irlasa o’lim
jazosiga, o’g’rilik miqdori kichikroq bo’lsa 7-700 tagacha qamchi urish bilan jazolangan.
Mug’ullarda o’tkir spirtli ichimliklar ichish 1 oyda 3 marta ruxsat berilgan. Qonunlarda tabiat,
uning muhofazasi, hayvonat dunyosiga ham e’tibor berilgan. Mart va oktyabr oylarida cho’lda
yashovchi kiyik, yovvoyi echki, ko’lon, qo’yon va parrandalarni ovlash man etilgan. Qonunda
suv nihoyatda e’zozlangan. Uni isrof qilgan kishi jazolangan. Qonunda ayollarni muhofaza etu-
vchi maxsus bo’limlar bo’lgan.
Akademik B.V.Bartoldning yozishicha Chingizxon armiyasi 2 qismdan iborat bo’lgan.
1. 10000 kishidan iborat jangchilar birlashmasi “tuman” deb yuritilib, unga mo’ng’ul shax-
zodalari boshchilik qilgan asosiy qo’shindan;
2. “Keshik” deb yuritilgan maxsus gvardiya tashkil etilgan bo’lib, u harbiy boshliqlardan
tuzilib, u jangga qarab favqulotda hollarda safarbar etilgan.
Chingizxon soldatining markazi qoraqurum bo’lib, markazlashgan davlatni boshqarish
uchun savodli kishilar kerak edi. Ular savodli uyg’urlardan hamda Mug’iliston bilan qadimdan
savdo aloqasi bo’lgan musulmon savdogarlardan o’rganishgan.
Chingizxon markazlashgan davlat tuzgach o’z hududini kengaytirishga e’tibor berib 1206
yilda naymanlarni, 1207-1208 yillarda enasoy havzasi, so’ng Yettisuv viloyatining shimoliy
qismini, uyg’urlarni buysuntirdi. 1211-1214 yillarda u Xitoyga yurish qildi. 1215 yilda Shi-
moliy Xitoyning markazi Chjundu (Pekin) shahrini egalladi. U yerdan katta boylik, cho’rilar,
harbiy qurol yasaydigan, ularni ishlata biladigan moxir hunarmandlarni olib ketdi.
Chingizxon Xitoyni bosib olgach, o’z madaniyati, boyligi, buyukligi bilan shuxrat qozongan
-Xorazmshoxlar davlatiga yo’l ochildi. Chingizxon 1218-1219 yillarda sharqiy Turkiston va
Yettisuv viloyatlarini deyarli talofatsiz egalladi. Endi uning chegaralari Sulton Muxammad Xo-
razmshox saltanatini chegarasiga tutashib ketgan edi.
Shraqning bu ikki buyuk davlati bir-birini kuch qudratini, harbiy ma’lumotlar to’plash uchun
elchilik munosabatlarini yo’lga qo’ygan. Bunday ishni amalga oshirishda Chingizxon o’z huzu-
ridagi musulmon savdogarlardan xususan Mahmud Yalovachdan, Sulton Muhammad esa Bo-
hovuddin G’oziy boshchiliq elchilardan foydalangan. Ikki o’rtada elchilik munosabatlari qari-
yib ikki yil davom etgan. Elchilar har ikki tomondan ham yaxshi kutib olingan. Ularga va mam-
107
Do'stlaringiz bilan baham: