Ijtimoiiy fanlar

1238 yilgi Mahmud Tarobiy qo’zg`aloni; 
XIII asr 2-yarmi va XIV asr 1-yarmidagi madaniy 
hayot haqida bilim va ko’nikmaga ega bo’ladi. 
235 
 
olinadi. U suvga bostiriladi. 
Mo’ng’ullarga qarshi kurash olib borgan oxirgi Xorazmshoxlar vakili Jaloliddin Manguberdi 
edi. U Mo’ng’ullarga qarshi 11 marta jang olib borib mag’lubiyat nimaligini bilmagan buyuk 
vatanparvar edi. 
Mo’g’ul qo’shinining eng atoqli lashkarboshilari Jaloliddinga qarshi tura olmaydilar. U Par-
vona  dashtidagi  jangda  mug’ul  lashkarboshisi  Shiki-Xutuhu  No’yon  boshliq  45000  qo’shinni 
mag’lub etadi. Jaloliddin jangda yangi harbiy taktikani qo’llaydi ya’ni dushman suvoriylariga 
qarshi ot yonida turib piyoda jang qilish uslubini. 
Mo’ng’ullarning  bu  mag’lubiyati  ularni  esankiratib  qo’yadi.  Chunki  ular  shu  vaqtgacha 
mag’lubiyat  nimaligini  bilmagan.  Bu  mag’lubiyatdan  keyin  barcha  harbiy  harakatlarni  endi 
Chingizxon o’z qo’liga olishga majbur bo’ladi. Afsuski bu vatanparvarning xalq oldidagi xiz-
mati Sovet tarixshunosligida noto’g’ri talqin etilgan. Xatto M.Shayxzodaning «Jaloliddin Man-
guberdi» dramasidagi bosh qahramon obrazi nihoyatda ideallashtirilgan-deb ayb qo’yilib sahna 
yuzini ko’rmagan. 
O’zbekiston Mustaqilligi tufayli Jaloliddin Manguberdi siymosi qaytadan tiklanmoqda. Jalo-
liddin  Manguberdi  xotirasini  abadiylashtirish  maqsadida  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Maxkamasining  1998  yil  24  sentyabrda  408-sonli  maxsus  qaror  qabul qilindi.  Ushbu  qarorga 
muvofiq buyuk sarkardaning tavallud to’yi keng miqyosda nishonlanishi qayd qilib utildi. 
1999  yil  noyabrda  Jaloliddin  Manguberdi  tavalludining  800  yilligi  Xorazmda  keng  nis-
honlandi.  Unda  ishtirok  etgan  yurtboshimiz  Jaloliddin  Manguberdi  faoliyatiga  yuqori  baho 
berdi:  «G’anim  oldida  bosh  egmagan,  tiz  cho’kmagan,  Vatan  deb  halok  bo’lgan»  milliy 
qaxramonimizga  xalqimizning  ehtiromi,  muhabbati,  ajdodlar  xotirasini  muqaddas  saqlashi 
ramzi bo’lib qoldi. 
Jaloliddinning Parvona dashtidagi g’alabasi unga qimmatga tushdi. G’alabadan so’ng olin-
gan  o’ljani  taqsimlashda  uning  lashkarboshilari  Sayfutdin  Ug’roq,  A’zam  Malik  va  Muzaffar 
Maliklar  o’rtasida  nizo  kelib  chiqadi.  Sulton  Jaloliddinning  kuchi  ancha  zaiflashadi.  Chunki 
Sayfutdin  Ug’roq  o’zining  30000  kishilik  askari  bilan  ketib  qoladi.  Fursatdan  foydalangan 
Chingizxon  G’aznaga  lashkar  tortadi.  Jaloliddin  esa  urushsiz  Hind  daryosi  sohillariga  cheki-
nadi. 
Daryo bo’yida 1221 yilning noyabrida qattiq jang bo’lib o’tadi. Chingizxon Hind daryosiga 
yaqinlashganda Jaloliddin keyingi kuni daryoni kechib o’tmoqchi ekanligini eshitib shu kechan-
ing  o’zidayoq  daryoning  kechuv  yo’lini  to’sdi.  U  Sulton  qo’shinining  orqadigi  qismiga  yetib 
olib uni tor-mor qildi. «Sulton Jaloliddin bin Sulton Muxammad Xorazmshox-deb yozadi Mirzo 
Ulug’bek,-o’zini  Suv  va  olov  o’rtasida  ko’rdi,  chunonchi  bir  tarafida  keskir  qamchilar  olov 
sochardi, boshqa tarafida esa qohur daryo turardi. Hyech bir tomondan chiqib ketishning iloji 
yo’q edi. Noiloj jangga kirishdi»
[4]
. 
Kuchlar nisbati va jang qilish befoyda ekanligini tushungan Jaloliddin, oilasini mo’ng’ullar 
qo’liga asr tushishini istamaganligi uchun rafiqasi, onasi va bolalarini daryoga uloqtirib suvga 
g’arq qiladi, o’zi esa Hind daryosining narigi qirg’og’oga suzib o’tib ko’zdan g’oyib bo’ladi. 
Uning qahramonligiga tan bergan Chingizxon Jaloliddinni taqib etishni man qiladi va o’g’il-
lariga qarab «Ko’rdingiz! Bunday otaning o’g’li shunday bo’lishi kerak»
[5]
-deb ta’kidlaydi. Ja-
loliddin mo’ng’ullarga qarshi kurashda kavkazda kuchli davlat barpo etmoqchi bo’ladi, ammo 
mahalliy hokimlar o’rtasidagi nizolar uning rejasini ro’yobga chiqishga to’sqinlik qiladi. Shun-

---

234 
 
uchun Qoracha Hojib qo’mondonligida yana 10000 kishilik qo’shin keladi. Juvoyning ma’lu-
motlariga qaraganda shahardagi musulmonlar Mo’ng’ullar xujumidan sarosimaga tushadi. Sha-
har 5 oy davomida mudofaada bo’ladi. Ammo kuchlar nisbatan teng bo’lmaganligi sababli sha-
har  taslim  bo’ladi,  Inalxon  asir  tushadi,  O’qtoy  uning  quloqlariga  kumush  eritilib  qo’yib 
Samarqanddagi Ko’ksaroy maydonida o’ldiriladi. 
Chingizxon o’zining asosiy kuchlarini Buxoroga tashlaydi. Ular Sirdaryoning janubida joy-
lashgan  Zarinuq  va  Nur  qal’asini  jangsiz  ishg’ol  qiladi.  Shu  sababli  mo’ng’ullar  bu  shaharga 
«Qutlug’ baliq» deb nom beradi. 
1220  yil  fevralida  Chingizxon  Buxoroga  yetib  keladi.  Shaharda  20000  kishilik  qo’shin 
bo’lib,  unga  Sevinchxon,  Qo’shlixon  va  Ko’kxon  boshchilik  qilardi.  Ikki  o’rtada  qonli  jang 
bo’lib  o’tdi.  Buxoro  ahli  taslim  bo’lishga  majbur  bo’ldi,  Shahar  yondirildi,  16  fevralda  egal-
landi. Shahardan 30000 kishi mo’ng’ullar tomonidan o’ldirildi. Ilm va ma’rifat egalari, shayxlar 
qul qilib sotildi. Qozilar eshak va xachir boqishga majbur qilindi. 
Buxorodan  keyin  navbat  Samarqandga  keldi.  Bu  ulug’  shaharni  mudofaa  qilish  uchun 
110000 qo’shin bor edi. Ularning 60000 turk va 50000 tojik edi. Ular qo’l ostida 20ta fil ham 
bor edi. 
Bu  vaqtda  shahar  noibi  To’g’ayxon  edi.  Ammo  jangchilar  o’rtasida  birdamlik  yo’q  edi. 
Samarqandni bosib olish uchun Chingizxon O’trordan olib kelingan asirlardan foydalandi. Jang 
3 kun davom etdi. Natijada To’g’ayxonning barcha qo’shinlari qirib tashlandi. 
Mo’ng’ullar Samarqandni suv bilan ta’minlovchi «Qo’rg’oshinnova»ni buzib tashladi, sha-
har  suvsiz  qoldi.  50000 ga  yaqin sog’  qolgan  shaharliklar tashqariga  olib  chiqildi. Lekin  ular 
kun botishi bilan qatil etildi. Shaharda qolgan 5000 aholi 20000 oltin tanga to’lash sharti bilan 
ularni aybi kechirildi. Shunday qilib butun Movarouannaxr mo’ng’ullar tomonidan bosib olindi. 
Chingizxonning  yaqinlashib  kelayotganligini  eshitgan  Sulton  Muhammad  Jayxun  orqali 
Xurosonga  qochadi.  Keyin  u  Rayga  so’ngra  Mozondoronning  o’tib  bo’lmas  tog’lari  orqali 
xozirgi  Astrobod  shahriga  keladi.  Keyinchalik  Kaspiy  dengizining  janubidagi  bir  orolchaga 
borib joylashadi va u yerda hor-zorlikda, g’ariblikda zotiljam kasali bilan o’ladi. 
1220 yil aprelda Samarqand taslim bo’lgach mo’ng’ullar Sig’noq, O’zgan, Jandga qarshi hu-
jum boshlaydi. Lekin bu shaharlar tezda taslim bo’ladi. Endi navbat Sirdaryo bo’yidagi Binokat 
va Xo’jand shahriga yetib keladi. 
4 kunlik mudofadan so’ng Elatxu Malik rahbarligidagi Binokot shahri taslim bo’ladi. Navbat 
Temur Malik rahbarligidagi Xo’jandga keladi. Xo’jand mudofasida Temur Malik qahramonlik 
namunalarini  ko’rsatadi.  Ammo  kuchlar  nisbatining  teng  emasligi  jang  qilish  befoyda 
ekanligini tushungan Temur Malik 12 ta qayiq yasattirib o’zining barcha oziq-ovqat va qurol 
yarog’larini 70 ta kemaga yuklatib Urganchga shoshiladi. Bu davrda mo’ng’ullar Nasaf va Ter-
miz shaharlarini egallaydi. Chingizxon endi asosiy kuchlarni Xorazmning markaziga tashlaydi. 
Bu  yerning  himoyasi  bilan  Jaloliddin  Manguberdi  shug’ullanadi.  Lekin  Urganch  mudofasida 
Jand noibi Qochqin Qutlug’xon xalaqit beradi. U Jaloliddinga qarshi fitna uyushtiradi. Natijada 
Jaloliddin  Xurosonga  ketishga  majbur  bo’ladi.  Urganch  mudofasi  bilan  shug’ullanib  qolgan 
shaxzodalar Uzloqshox va Oq shoxlar ham Urganchni tark etib poytaxtdan qochadi.  
Amalparast  amir  Xumor  Takin  esa  shahar  darvozalarini  dushmanga  ochib  beradi.  Poytaxt 
ichidagi janglarda o’z zamonasining buyuk allomasi shayx Najmiddin Kubro «Yo atan, sharo-
fatli o’lim» shiori bilan mo’nullarga qarshi kurashadi va qahramonlarcha o’ladi. Shahar bosib 
105