Ijodkorlik uchta asosiy guruhga bo‘linadi

BOLALARNING IJODIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH. BOLALARNING BADIIY VA IJODIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISHDA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH IJODIY QOBILIYATLARNING TARKIBIY QISMLARI
Ijodkorlik ko‘plab fazilatlarning birlashuvidir. Inson ijodining tarkibiy qismlari masalasi hali ham ochiq, garchi hozirgi vaqtda bu muammo bo‘yicha bir nechta farazlar mavjud.
Ijodkorlik uchta asosiy guruhga bo‘linadi:
1) motivatsiya bilan bog‘liq qobiliyatlar (qiziqishlar va moyilliklar);
2) temperament (emotsionallik) bilan bog‘liq qobiliyatlar;
3) aqliy qobiliyatlar.
R. Sternberg (58) ijodkorlik jarayoni uchta maxsus intellektual qobiliyat mavjud bo‘lganda mumkin bo‘lishini ta’kidlaydi:
Muammolarni yangi nuqtai nazardan ko‘rish va odatiy fikrlash tarzidan qochish uchun sintetik qobiliyat;
G‘oyalarni yanada rivojlantirishga arziydimi yoki yo‘qligini baholashning analitik qobiliyati;
G‘oyaning ahamiyatiga boshqalarni ishontirishning amaliy-kontekstli qobiliyati.
Agar shaxs analitik qobiliyatni qolgan ikkitasining zarariga juda rivojlangan bo‘lsa, u zo‘r tanqidchi, lekin ijodkor emas. Sintetik qobiliyat, analitik amaliyot bilan qo‘llab-quvvatlanmaydi, ko‘plab yangi g‘oyalarni keltirib chiqaradi, ammo tadqiqot tomonidan tasdiqlanmagan va foydasiz. Qolgan ikkitasisiz amaliy qobiliyat yorqin ifodalangan, ammo "yomon" g‘oyalarga olib kelishi mumkin. Ijod tafakkurning stereotiplardan va tashqi ta’sirlardan mustaqil bo‘lishini talab qiladi.
Sternberg nuqtai nazaridan ijodkorlik oqilona tavakkal qilish qobiliyatini, to‘siqlarni yengib o‘tishga tayyorlikni, ichki motivatsiyani, noaniqlikka tolerantlikni (tolerantlikni), boshqalarning fikriga qarshilik ko‘rsatishni anglatadi.
Ijodkorlik muammosining taniqli mahalliy tadqiqotchisi A.N. Luk (25) taniqli olimlar, ixtirochilar, rassomlar va musiqachilarning tarjimai holiga asoslanib, quyidagi ijodiy qobiliyatlarni ta’kidlaydi:
1) muammoni boshqalar ko‘rmaydigan joyda ko‘rish qobiliyati;
2) aqliy operatsiyalarni o‘chirish, bir nechta tushunchalarni bittasiga almashtirish va axborot nuqtai nazaridan tobora ko‘proq sig‘imga ega bo‘lgan belgilarni qo‘llash qobiliyati;
3) bir masalani yechishda olingan ko‘nikmalarni boshqa masalani yechishda qo‘llash qobiliyati;
4) voqelikni qismlarga ajratmasdan, yaxlit holda idrok etish qobiliyati;
5) uzoq tushunchalarni osongina bog‘lash qobiliyati;
6) xotiraning kerakli vaqtda kerakli ma’lumotlarni ishlab chiqarish qobiliyati;
7) fikrlashning moslashuvchanligi;
8) muammoni tekshirishdan oldin uni hal qilish uchun alternativalardan birini tanlash qobiliyati;
9) mavjud bilimlar tizimiga yangi idrok etilgan axborotni kiritish imkoniyati;
10) narsalarni qanday bo‘lsa, shunday ko‘ra bilish, kuzatilayotgan narsani izohlash orqali olib kelinayotgan narsadan farqlay bilish;
11) g‘oyalarni yaratish qulayligi;
12) ijodiy tasavvur;
13) tafsilotlarni aniqlashtirish, asl g‘oyani yaxshilash qobiliyati.
Psixologiya fanlari nomzodlari V.T. Kudryavtsev va V. Sinelnikov (20) keng tarixiy-madaniy materialga (falsafa tarixi, ijtimoiy fanlar, san’at, amaliyotning alohida sohalari) asoslanib, jarayonda shakllangan quyidagi universal ijodiy qobiliyatlarni aniqladilar. insoniyat tarixi:
1) tasavvurning realizmi - shaxsning u haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishidan va uni qat’iy mantiqiy kategoriyalar tizimiga kiritishidan oldin, integral ob’ektning qandaydir muhim, umumiy tendentsiyasi yoki rivojlanish naqshini obrazli tushunish;
2) qismlardan oldin butunni ko‘rish qobiliyati;
3) ijodiy yechimlarning suprasituatsion-transformativ tabiati, muammoni hal qilishda shunchaki tanlash emas, balki mustaqil ravishda muqobil yaratish qobiliyati;
4) eksperiment - ob’ektlarning oddiy vaziyatlarda yashiringan mohiyatini eng aniq ochib beradigan sharoitlarni ongli va maqsadli yaratish qobiliyati, shuningdek, ushbu sharoitlarda ob’ektlarning "xulq-atvori" xususiyatlarini kuzatish va tahlil qilish qobiliyati.
O‘qituvchi-olim va amaliyotchilar G.S. Altshuller, V.M. Tsurikov, V.V. Mitrofanov, M.S. Gafitulin, M.S. Rubin, M.N. Shusterman (14; 16; 17; 20; 30; 48; 53; 54) TRIZ (ixtirochilik masalalarini yechish nazariyasi) va ARIZ (ixtirochilik muammolarini hal qilish algoritmi) asosida ijodiy ta’lim dasturlari va usullarini ishlab chiqadi. Shaxsning ijodiy salohiyati quyidagi qobiliyatlardan iborat:
1) tavakkal qilish qobiliyati;
2) turlicha fikrlash;
3) fikrlash va harakatlarda moslashuvchanlik;
4) fikrlash tezligi;
5) original g‘oyalarni ifodalash va yangilarini ixtiro qilish qobiliyati;
6) boy tasavvur;
7) narsa va hodisalarning noaniqligini idrok etish;
8) yuqori estetik qadriyatlar;
9) rivojlangan sezgi.
VA DA. Andreev (3) shaxsning ijodiy qobiliyatlarining quyidagi kengaytirilgan tarkibiy qismlarini (bloklarini) ajratib ko‘rsatishga imkon beradigan tizimli modelni taklif qildi:
1. shaxsning motivatsion va ijodiy faoliyati va yo‘nalishi;
2. shaxsning intellektual va mantiqiy qobiliyatlari;
3. shaxsning intellektual-evristik, intuitiv qobiliyatlari;
4. ijodiy faoliyatga hissa qo‘shadigan shaxsning dunyoqarash xususiyatlari;
5. ta’lim va ijodiy faoliyatda shaxsning o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyati;
6. shaxsning kommunikativ va ijodiy qobiliyatlari;
7. ijodiy faoliyat samaradorligi.
Bizning fikrimizcha, bu olimlarning usullari katta maktab yoshidagi bolalar uchun ko‘proq mos keladi. Shuning uchun, boshqa olimlar qanday qobiliyatlarni aniqlaganligini ko‘rib chiqing.
L.D.da. Stolyarenko (43) ijodkorlikni tavsiflovchi quyidagi qobiliyatlarni aniqladi: plastiklik (ko‘p yechimlarni ishlab chiqarish qobiliyati), harakatchanlik (muammoning bir jihatidan ikkinchisiga tez o‘tish, bitta nuqtai nazar bilan cheklanmagan), o‘ziga xoslik (kutilmagan, banal bo‘lmagan, ahamiyatsiz bo‘lmagan yechimlar).
Mashhur amerikalik psixolog D. Gilford (28) 16 ta shunday intellektual qobiliyatlarni aniqlagan. Ular orasida: fikrning ravonligi (vaqt birligida paydo bo‘ladigan g‘oyalar soni), fikrning moslashuvchanligi (bir fikrdan ikkinchisiga o‘tish qobiliyati), o‘ziga xoslik (yangi nostandart g‘oyalarni yaratish qobiliyati), qiziquvchanlik (sezuvchanlik). dunyodagi muammolarga), gipotezani ishlab chiqish qobiliyati , fantastik (rag‘batlantiruvchi va reaktsiya o‘rtasida mantiqiy bog‘liqlik mavjud bo‘lganda javobni haqiqatdan to‘liq izolyatsiya qilish), to‘liqlik ("mahsulotingizni" yaxshilash yoki berish qobiliyati Bu tugallangan ko‘rinish).
Muammo P. Torrens (58) asarlarida yanada rivojlantirildi. Uning yondashuvi ijodkorlikni belgilaydigan qobiliyatlarga quyidagilar kiradi: vazifani bajarish tezligi sifatida baholanadigan qulaylik, ob’ektlarning bir sinfidan ikkinchisiga o‘tish soni sifatida baholanadigan moslashuvchanlik va o‘ziga xoslik - bu kabi baholanadi. Bir hil guruhda berilgan javobning minimal chastotasi. Bunday yondashuvda ijodkorlik mezoni natijaning sifati emas, balki ijodiy mahsuldorlikni faollashtiruvchi xususiyatlar va jarayonlar: ravonlik, moslashuvchanlik, o‘ziga xoslik va vazifalarni ishlab chiqishda puxtalikdir. Torrensning fikriga ko‘ra, ijodiy yutuqlarning maksimal darajasi omillar triadasining kombinatsiyasi bilan mumkin: ijodiy qobiliyat, ijodiy qobiliyat va ijodiy motivatsiya.
Psixologiyada ijodiy faoliyat qobiliyatini, birinchi navbatda, fikrlashning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘lash odatiy holdir. Ijodiy fikrlash assotsiativlik, dialektik va tizimlilik bilan ajralib turadi.
Assotsiativlik - bir qarashda solishtirish mumkin bo‘lmagan narsa va hodisalardagi bog‘liqlik va o‘xshashlikni ko‘rish qobiliyati. Qarama-qarshiliklarni shakllantirish va ularni hal qilish yo‘llarini topish dialektik fikrlashga imkon beradi. Ijodiy fikrlashni shakllantiradigan yana bir sifat - bu izchillik, ya’ni. ob’ekt yoki hodisani yaxlit tizim sifatida ko‘rish, har qanday ob’ektni, har qanday muammoni har tomonlama, turli xil bog‘lanishlarda idrok etish qobiliyati; hodisalar va rivojlanish qonuniyatlaridagi o‘zaro bog‘lanishlar birligini ko‘ra bilish qobiliyati. Bu fazilatlarning rivojlanishi fikrlashni moslashuvchan, o‘ziga xos va samarali qiladi.
Bir qator olimlar (15; 27; 37; 55; 57; 58) ijodiy fikrlashning assotsiatsiyalar bilan bog‘lanishiga asoslanadi. S.Mednik ta’kidlashicha, fikrlash qanchalik ijodiy deb hisoblansa, ular o‘rtasida assotsiatsiyalar paydo bo‘ladigan g‘oyalar qanchalik uzoq bo‘lsa, ular o‘z navbatida vazifa talablariga javob berishi va foydaliligi bilan ajralib turishi kerak. Assotsiatsiyalarga asoslangan ijodiy yechimlarning yo‘llari: sezgi, alohida elementlar (g‘oyalar) o‘rtasidagi o‘xshashlikni topish va ba’zi g‘oyalarni boshqalar tomonidan vositachilik qilish.
Ijod aqliy va ma’lum bir to‘plamini qamrab oladi shaxsiy fazilatlar ijodkorlik qobiliyatini aniqlash. Ijodkorlikning tarkibiy qismlaridan biri bu shaxsning qobiliyatidir. Ko‘pgina tadqiqotchilar ijodiy xulq-atvorda motivatsiya, qadriyatlar, shaxsning shaxsiy xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadilar. Motivatsiya ta’sirida ijodkorlik ko‘rsatkichlari ortadi.
K.M. Gurevich, E.M. Borisova (1) ta’kidlashicha, ijodkorlik motivatsiyasi tavakkal qilish istagi, o‘z imkoniyatlari chegaralarini sinab ko‘rish va o‘zini eng yaxshi tarzda amalga oshirishga urinish, imkon qadar o‘z imkoniyatlariga moslashish, ishlashga intilish sifatida qarashlar mavjudligini ta’kidlaydi. yangi, g‘ayrioddiy faoliyat, faoliyatning yangi usullarini qo‘llash.
A.M. Matyushkin (30) ijodkorlik uchun muvaffaqiyat motivatsiyasi zarur deb hisoblaydi. Ya.A. Ponomarev (36), ijodkorlik insonning dunyodan begonalashuvining global irratsional motivatsiyasiga asoslanadi. Ijodiy shaxsning motivatsiyasining o‘ziga xos xususiyatlarini u ijodkorlik natijasiga erishishdan qoniqish bilan emas, balki jarayonning o‘zida, ijodiy faoliyatga intilishda ko‘radi.
Bundan tashqari, aql darajasi va ijodkorlik darajasini butunlay boshqacha asosda bog‘laydigan maxsus yondashuv mavjud. Ushbu yondashuvga ko‘ra, M.A. Volla va N.A. Kogan (28), maktab o‘quvchisining shaxsiy xususiyatlari aql va ijodkorlik darajalarining turli kombinatsiyasiga bog‘liq.
Bizning tadqiqotimizda biz ijodiy qobiliyatlarning maqbul namoyon bo‘lishi uchun shaxsning kognitiv va motivatsion sohalari organik bir butun sifatida o‘zaro ta’sir qilishi kerak degan fikrda edik.
Shaxs shakllanadigan ijtimoiy muhitni hisobga olmaslik mumkin emas. Bundan tashqari, uni faol ravishda shakllantirish kerak. Shu sababli, ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishi atrof-muhit har bir shaxsning turli darajada mavjud bo‘lgan potentsialni amalga oshirish uchun qanday imkoniyatlarni taqdim etishiga bog‘liq. Butun muhit ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay bo‘lishi kerak. V.N. Drujinin «ijodkorlikning shakllanishi faqat maxsus tashkil etilgan muhitda mumkin» deb ta’kidlaydi (17,231). Masalan, M. Volax va N. Kogan (28) qat’iy vaqt chegaralari, raqobat muhiti va javobning to‘g‘riligining yagona mezoniga qarshi chiqishadi. Ularning fikriga ko‘ra, ijodkorlikning namoyon bo‘lishi uchun sub’ekt topshiriq mavzusi bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumotlardan erkin foydalanishi mumkin bo‘lgan oddiy hayotiy vaziyatlar, qulay, erkin muhit kerak.
D.B. Bogoyavlenskaya (7.64) "intellektual tashabbus" deb nomlangan ijodiy qobiliyatlarni o‘lchash birligini ajratib ko‘rsatdi. U buni shaxsning aqliy qobiliyatlari va motivatsion tuzilishining sintezi deb hisoblaydi, bu "aqliy faoliyatni talabdan tashqari, shaxs oldiga qo‘yilgan muammoni hal qilishdan tashqari davom etishda" namoyon bo‘ladi.
Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish muammosi bo‘yicha psixologik-pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, ijodiy qobiliyatlarni baholashning yagona yondashuvi hali ishlab chiqilmagan. Ularning ta’rifiga yondashuvlardagi farqlarga qaramay, tadqiqotchilar bir ovozdan ijodiy qobiliyatlarning muhim tarkibiy qismlari sifatida ijodiy tasavvur va ijodiy fikrlash fazilatlarini (fikrning moslashuvchanligi, o‘ziga xosligi, qiziquvchanligi va boshqalar) ajratib ko‘rsatishadi. Mezon - bu yangi mahsulot yaratish, shuningdek, shaxsning o‘ziga xosligini amalga oshirish, bunda mahsulot yaratish umuman shart emas va hokazo. Deyarli barcha yondashuvlar ijodkorlikning shunday muhim farqlovchi xususiyatini ta’kidlaydi. berilgan vaziyatdan tashqariga chiqish qobiliyati, o‘z maqsadini belgilash qobiliyati.
Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish muammosiga turli yondashuvlarni tahlil qilish asosida biz ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlaymiz. kichik maktab o‘quvchilari: ijodiy faoliyatni tashkil etish va rag‘batlantirish usullarini qo‘llash, tasavvurni rivojlantirish va fikrlash fazilatlarini rivojlantirish.