Ijodkor o‘qituvchi jurnali

IJODKOR O‘QITUVCHI JURNALI
 
5 YANVAR / 2022 YIL / 14 – SON 
136 
muloqot keng qamrovda olib tahlilga tortiladi. Ya`ni bunda fatik muloqotning hududiy 
xoslanishi, jins bilan bog‗liq jihatlari, yosh bilan bog‗liq tomonlari, kasb-kor bilan bog‗liq 
tomonlari tahlil ostiga olinadi. ―Matnning antroposentrik tadqiqi‖ nomli monografiyasida 
D.Xudoyberganova tilaklarni pretsedent birliklar tarkibiga kiritadi: ―Pretsedent birliklar 
hisoblanuvchi pretsedent jumlalar ham til egalari lisoniy xotirasida saqlanuvchi birliklar 
bo`lib, ularga barqaror biriklamalar(frazeologizm, turg`un o`xshatish va metaforalar, nutqiy 
etiketlar, qarg‗ish va duolar) kiradi. ― [8. 97] 
Fikrimizcha, lingvokulturologik tahlil obyekti sifatida olinganda tilak mazmunidagi duo, 
qargi`sh, olqishlar fatik muloqot shakllaridan alohida ajratib olinib, kengroq chuqurroq 
tahlilga tortilishi lozim. Chunki tilaklarda milliy koloritni yaqqol namoyon qiluvchi sema va 
kodlar mavjud . ―O‗zbek xalqi orasida bolani beshikka belashda qarindosh urug‗lar va 
mahallada hurmatli -e`tiborli, uvali-juvali, nikohi buzilmagan, ayollar tanlangan. Bulardan biri 
doya momo (enaga) yoki o‗zining katta buvisi bo‗lishi shart edi. Bolani beshikka belash 
jarayonida ―Qo‗rqmas botir bo‗lgin, sog‗lom o‗sgin, uzoq yashagin!‖ degan niyat bildirib 
turiladi.‖ [1. 83] yoki ―Egasi keldi bobovlari qochsin, bolajonim beshigida tinch yotsin‖, 
―beshik bolasi bek bolasi bo‗lsin‖ kabi tilak-istaklar bildiriladi, mana shu tilaklarning o`zida 
bir qancha madaniy kodlar kelib chiqadi. Beshik o`zbek tili etnografizmlaridan biridir. 
Beshik o`zga xalqlarda uchramaydigan, o`zbek bolasining tug`ilganidan ikki-uch yoshigacha 
yotib orom oluvchi oshiyonidir. Beshik – chaqaloqni belab va tebratib uxlatish uchun tol yoki 
tut yog‗ochidan yasalgan yo‗rg‗a oyoqli maxsus moslama; tebratma belanchak. [ 7.294]. 
Beshikka belashda bildiriladigan tilaklar ham turlicha bo‗lib chaqaloqni birinchi bor 
belanganda boshqa tilak, har kunlik belash jarayonida boshqa tilaklar aytiladi. Bu esa 
tilaklarning tildagi funksional jihatlarini tahlil etishni taqozo etadi. Jumladan, bolani ilk bor 
yangi beshikka belaganda quyidagicha: ―Ilohim, beshiklari o`ziga buyursin. Bergan bolasi esli-
hushli, rizqli, nasibali bo`lsin. Ko`zi hayoli, yuzi iboli, ko`ngli rahmli, dasturxonli bo`lsin. 
Sutiga ega qilsin. Boshi toshdan bo`lsin. Ota-onasi rohatini ko`rsin. Umri bilan bergani rost 
bo`lsin. Ketidan jo`ra-jo`ra o`g`illar bersin. Bu tabarruk chillaxonalarda yaxshi niyat qilib 
fotihaga qo`l ochganlarning barchasi niyatiga yetsin. Befarzandga farzand, bemorlarning 
dardiga shifo, keksalarga iymon, jumlayi mo`minga insofu tavfiq bersin‖; bolani har safar 
beshikka belaganda: ―Bismillahir rohmanir rohiym. Egalari kirsin, bobovlari chiqsin. Taxtida 
yotib vaqtida tursin. Uyqusi halovatli osuda bo`lsin. Eson-omongina orom olib, tiniqib 
tursin‖. Mazkur tilaklar matnida o‗zbek lingvomadaniyatiga xos bo‗lgan ―esli-hushli, rizqli 
nasibali bo‘lmoq‖, ―boshi toshdan bo‘lmoq‖ ―sutiga ega bo‘lmoq‖ ―yaxshi niyat qilib fotihaga 
qo‘l ochmoq‖ kabi iboralar, ―chillaxona‖, ―dasturxon‖ lingvomadaniy kodi ishtirok etishining 
o`zi tilaklarning lingvokulturologik ahamiyatini ko`rsatib beradi.
To`y marosimlarida aytiladigan tilaklarga e`tibor qaratilsa, kelin-kuyovga bildiriladigan 
yaxshi niyatli tilaklar orqali o`zbek xalqiga xos bo`lgan butun boshli to`y marosimlari 
assotsiatsiyasi yuzaga keladi: ― Jo`ra, baxtli bo`linglar, to`qqiz oyu to`qqiz kundan keyin 
beshik to`ylarda xizmat qilaylik‖, ―Hudoyim o`g`il farzandlar bersin, sunnat to`ylarida ham 
o`zimiz xizmatda bo`laylik‖ (kuyovning do`sti tomonidan bildiriladigan tilak). Mazkur tilak 
o`zbek xalqining har bir a`zosi ongi shuurida saqlanib, to`y marosimlarida bu matnga qayta 
qayta murojaat qilinadi va bu o`z o`rnida nikoh to`yidan keyin, beshik to`yi, sunnat to`yi 
kabi lingvomadaniy realiyallarni assotsiatsiyalaydi. Bu kabi tilaklarni ko`plab keltirish va tahlil 

---