Iii-tema o’zbekistannin geologiyaliq du’zilisi, relefi ha’m paydali qazilmalari joba

 
Истамбул1556 г. 
Спартак 464 
эээээрамиздан 
аввл. 

---

 
 
 
 
 
 
Лиссабон1755 г. 
Мармара 1509 г. 
Иерусалим1546 г. 

---

 
 
Tashkent, 1966.Kartajersilkiniwler 
 
Demek, jersilkiniwlerpaydaboliwinako’rebirneshetu’rgebo’linedi. 
1.
Vulkan ha’reketi waqtinda ju’z beretug’in jer silkiniw. 
2.
Jer qabig’inda ju’z beretug’in tektonik ha’reketler menen 
baylanisli bolg’an jer silkiniwler. 
3.
Opiriwlar, qulaw na’tiyjesinde bolatug’in jer silkiniwler. 
4.
Meteoritler tu’siwi na’tiyjesinde ju’z beretug’in jer silkiniwler. 
Tektonik jer silkiniwler tawlardin’ o’siwi, u’zilmeler boylap taw jinislarinin’ 
jiljiwi, bu’gilmelerdin’ payda boliwi menen baylanisli bolg’ani ushin ku’shli, 
ju’da qa’wipli esaplanadi.O’zbekstan aymag’i Alp-Gimalay geosinklinal 
(seysmik) zonasinda jaylasqan, bul jerde jer silkiniwdin’ ku’shi 8-9 ballg’a 
shekem baradi (Rixter shkalasi boyinsha).Deyerli ha’mme ku’shli jer 
silkiniwler jer qabig’indag’i tektonik ha’reketler na’tiyjesinde payda 
boladi.Ku’shli jer silkiniwler iri morfostukturanin’ tutasqan jerinde, taw 
dizbeklerinin’ 
iri 
batiqlari 
menen 
tutasqan 
shegaralarinda 
gu’zetiledi.O’zbekstan seysmik en’ aktiv zonag’a Shatqal- Ferg’ana, 
Qizilqum, Gisar-Alaydin’ qubla etegi kiredi.Olardin ha’r birinde seysmogen 

---

zonalar ajratilg’an.O’zbekstanda bolip o’tken jer silkiniwler oshaqlarinin’ 
jaylasiwi kartasin analiz qiliw soni ko’rsetedi, jer silkiniwlerdin’ oshag’i 
soziq formada bolip, jer qabig’inin’ shuqirda jatqan jariqlarinin’ jo’nelisine 
mas tu’sedi.Jer silkiniw oshaqlarinin’ shuqirlig’i tiykarinan 5-40 km arasinda 
boladi. 
O’zbekstan aymag’inda ha’m og’an qon’si u’lkelerde Shatqal-Ferg’ana, 
Shig’is Ferg’ana, Qubla Ferg’ana, Qubla Tyanshan (onin’ batis ha’m arqa 
bo’limi), Orayliq Qizilqum, Piskom-Qarjantaw, Qubla O’zbekstan 
seysmogen zonalari ajratilg’an. Bul zonalardin’ ha’mmesinen tektonik 
jariqlar o’tken aymaqlarg’a tuwri keledi.Olarda Rixter shkalasi boyinsha 
ku’shli 7-9 balli qa’wipli jer silkiniwler ko’rsetilip o’tilgen. Ma’selen, 
O’zbekstanda 1976-1986 jillar arsinda Seysmologiya institutinin’ bergen 
mag’luwmatlarina ko’re magnitudasi 5,5-7,3 bolg’an 10 nan artiq ku’shli jer 
silkiniwler ko’rsetilip o’tilgen. 
Shatqal-Ferg’ana seysmik aktiv zonada en’ aktiv jer silkiniw aymaqlarinan 
biri. Piskom-Qarjantaw seysmogen zonasi esaplanadi. Onin’ tiykarin Ugam-
Qarjantaw jerjarig’i quraydi.Bul jerde 1937 jildaPiskom, 1946jilda Shatqal, 
1959 jilda Burshmulla, 1966 jilda Tashkent, 1971 jildaAbay Bazar, 1972 
jilda Xalqabad, 1977 jilda Tabaqsay, 1980 jilda Nazarbek jer silkiniwleri ju’z 
beredi. Ha’zirgi ku’nde zonanin’ seysmik rejimi o’zgerisi gu’zetilmekte. 
Sonday-aq bul rejimge Sharvaq suw saqlag’ishinda toplanip atirg’an suwdin’ 
ta’siri bar-joqlig’in shuqir u’yrenilmekte. Biz guwa bolg’an Toshkent jer 
silkiniwine toqtap o’teyik. Bul jer silkiniw 1966 jildin’ 26 aprel tan’ina 
jergilikli waqit penen saat 5 den 22 minut 52sekund o’tkende baslang’an. 
Aldin qatti gu’mbirlew tawisi esitilip, qala shetinde 
shafak
ko’ringen (ku’shli 
jer silkiniwler aldinan payda boladi). Bul jer astinda jiynalg’an 
ku’shleniwdin’ jer ju’zesine shiqqan waqtinda elektr energiyasina 
aylandiriwdan ju’z beredi. Ju’z bergen jer silkiniw oshag’ Toshkent astinda 
5-10 km shuqirliqta jaylasqan. Jer silkiniw energiyasi 10
14 
djoulg’a ten’ bolip, 
epitsentrda (Qashqar mahallasinda) onin’ ku’shi 8 ballg’a jetken, qala 
shetinde 6 ball bolg’an. Jer silkiniw 6-8 sekund dawam etip, terbenis 1 sm. 
Ge shekem barg’an. Birinshi ku’shli soqqidan son’ silkiniwler ta’krarlanip, 
tez waqit ishinde5 jer silkiniwdin’ (10 mayda, 24 mayda, 4 iyunda, 24 iyunda 
ha’m 4 iyulda bolg’an jer silkiniwlerdin) ku’shi 7ballg’a jaqinlasqan. 
Tashkent orayliq syemik stantsiyasi Tashkentte jer silkiniwdin’ 1500 ma’rte 
ta’krarlang’anlig’i ko’rsetilgen. Tashkent jer silkiniwine qala aldi fleksura 
u’zilmesindegi (taw jinislarinin’ ha’r tu’rli ku’shleniwleri ta’sirinde u’zilip 
ketiwinenen bir neshe kilometrg’a sozilg’an siniqlar- fleksura u’zilmeleri 
payda boladi) tektonik ha’reketlerdin’ aktivlesiwi sebeb bolg’an. 
Mag’luwmatlarg’a ko’re, 8 balli jer silkiniw Tashkentta 1868jilda bolg’an. 
Tashkent seysmo stantsiyasinin’ Bergen mag’ 

---

Luwmatlarina ko’re, 1915 jildan 1953 jilg’a shekem Tashkentte 89 ma’rte jer 
qozg’alg’ani gu’zetilgen. Sonnan 22 si 4ball, 6 wi 4-5 ball, 15 si 5 ball, 2 wi 
6 ballku’shke iye bolg’an eken. 1966 jilg’i jer silkiniwden Tashkent qalasi 
ju’da’ ziyan ko’rdi- 84000 kvartira, 225 balalar imaratlari, 181 oqiw orinlari 
buzildi, bir qansha sanaat karxanalari ziyan ko’rgen, jerdemayda jariqlar 
payda boldi.. 
Qubla O’zbekstan seysmogen zonasi Qubla Tyanshan zonasinin’ qubla-
batistag’i dawami esaplanadi. Bul zonada 1175 jilda Kerki, 1880 jilda Urgut, 
1984 jilda G’alle ataw ku’shli jer silkiniwleriko’rsetilip o’tilgen. 
Qubla Ferg’ana zonasi en’ aktiv zonalari. Bul jerde 1888 jilda 8 ball 
Kostako’z, 1923 jildag’i 8 balli Garden, 1924 jilda 7-8 balli Qurshab, 1977 
jildag’i Shaqirmardan, 1982 jildag’i Shimyon jer silkiniwleri ko’rsetilip 
o’tilgen.
OO’zbekstanda en’ aktiv seysmik zonalarinan biri Arqa ha’m Shig’is 
Ferg’ana zonasi. Bul jerde 1620 jilda 9 balli Asxi, 1927 jilda 8 balli 
Namangan, 1984 jilda Pop, 1903 jilda 8 balli Aym ha’m 1902 jildag’i 9 balli 
Andijan jer silkiniwleri ko’rsetilgen. Bul zonada Namangan, Andijan, 
Piskom-Shatqal, Qurshab siyaqli epitsentrlar toparlari bar. 
Keyingi jillarda seysmik ha’reketler Qubla Tyanshan zonasina kiriwshi 
Qubla-Batis Qizilqumda ju’z berdi. 1975 jili 17 mayda Gazli a’trapinda 
ku’shi 7 balldan joqari (9 ballg’a shekem) bolg’an qa’wipli jer silkiniw ju’z 
berdi. Seysmologiya ilimiy-tekseriw institutinin’ Bergen mag’lumatlarina 
ko’re, bul jer silkiniw Qubla Quljuqtaw jarig’inda onsha u’lken bolmag’an 
(10 km) shuqirliqta iri bloklardin’ qozg’alisi na’tiyjesinde ju’z Bergen. Gazli 
jer silkiniwi 1978 jilda azraq magnituda (magnituda- jer silkiniwdin’ teris 
energetic xarakteristikasi) menen ta’krarlang’an. Bizdin’ republikamiz 
aymag’i ku’shli ma’mleketlerde payda bolg’an seysmik tolqinlardi 
sa’wlelenetug’in zonada turadi. Sonin’ ushin ol jerde bolip atirg’an 
jersilkiniwlerdin’ dawsin biz tez-tez sezip turamiz.
O’zbekstanda antropogen faktor ta’sirinde da ku’shsiz jer silkiniwleri 
bolip turadi. Ha’r tu’rli partlatiw isleri, transport ha’reketi, iri suw 
saqlag’ishlarinin’ quriliwi ta’siri, jer asti bayliqlari qazip aling’annan son’ 
bosliqlardi suw menen toldiriliwi siyaqlilar bunday antropogen jer 
silkiniwlerge sebebshi O’zbekstanda barg’an sayin texnogen jer qozg’alislar 
qa’wipi artpaqta. 2001 jil 8 avgustta Yaponiyada qiziq ta’jriybe o’tkerildi. 
Mektep oqiwshilarinan 1 milloni u’lken maydang’a jiynaldi ha’m olar 1 
minut dawaminda birgelikte sekirip, ku’shsiz jer silkiniwi boliwina 
eriskenler. 
Ha’zirgi ku’nde pa’n jer silkiniwlerin boljawda bir qansha 
jetiskenliklerge eristi. Jer silkiniwin gu’zetiw bir neshe basqishta alip 
barilmaqta. Birinshi basqishta uzaq mu’ddetli boljaw tiykarinda jer silkiniw 
qayjerde, shama menen qaysi jillarda qanday ku’sh penen ju’z beriwi 

---

aniqlanbaqta. Keyingi basqishlarda jer silkiniwlerdi orta ha’m qisqa 
mu’ddetlerge boljaw qilinadi. Bunin’ ushin seysmogen zonalarda arnawli 
a’sbaplar ja’rdeminde jer silkiniw derekshileri gu’zetip bariladi. Olar jerdin’-
magnit, elektr, gravitatsion maydanlardin’ o’zgeriwi, ionosfera qatlamindag’i 
o’zgerisler, jer qa’ddinin’, jer asti suwlarinin’ qa’ddinin’, olar quramindag’i 
mikroelementler mug’darinin’, seysmik tolqinlar tarqaliw tezligi o’zgerisleri 
ha’m basqalar. Bul dereksheler jer silkiniw oshag’indag’i taw jinislarinin’ 
fizik qa’siyetlerinin’ o’zgeriwinen ju’zge keledi. Jer silkiniw derekshilerinen 
ayrimlari tikkeley jer qozg’aliwinan bir neshe ku’n ha’m saat aldin 
gu’zetiledi. Olar jer silkiniwin qisqa mu’ddette boljawg’a xizmet qiladi. Bul 
derekshiler jer silkiniw oshag’inda tu’rli mexanik-elektrik protsessler menen 
baylanisli. Ma’selen, Gazli jer silkiniwinin’ qaytariliwinan ha’m Alay jer 
silkiniwinen alding’i impuls elektromagnit ha’m magnit maydanlarinin’ 
xarakterli o’zgersilerdi O’zbekstan Pa’nler Akademiyasi Seysmologiya ilimiy 
tekseriw institutinin’ alimlari aniqlap, bolatug’in jer silkiniwlerdi 
boljag’anlar. 
Keyingi jillarda jer silkiniwlerdi boljawda ol menen baylanisli bolg’an 
aldin ha’m keyin keletug’in aqibetlerdi gu’zetiwge gidrogeoximik ha’m 
gidrodinamik usillardan ken’ paydalanilmaqta. Tektonik ha’reketlerdi 
u’yreniw barisinda gidroximik mag’luwmatlari pa’n ushin jan’a bir tarawdi 
ashti-bul gidrogeoseysmologiya. Jer silkiniwi bolip atirg’an waqitta shuqir 
qatlamdag’i suwlar quramindag’i ximiyaliq elementler, duzlardin’ 
qa’siyetleri o’zgerip turiwi jer silkiniw sebeblerin biliw imkaniyatin jaratti. 
Ko’p jilliq gu’zetiwler tek radon usilin qollaw menen g’ana boljawg’a erisiw 
mu’mkin emesligin tastiyqladi. Soni aytiw kerek, tek ha’mme derekshilerdi 
gu’zetetug’in jetekshi usillardi komplekslestiriw na’tiyjesinde g’ana jer 
silkiniw boljawina tuwri jol ashiw mu’mkin.
Ha’zirgi ku’nde jer silkiniwlerdi boljawda jer silkiniwden aldin 
haywanlardin’ o’zinin’ tutiwi, o’simlikler jag’dayinin’ o’zgeriwi de 
u’yrenilmekte. 
O’zbekstanda jer silkiniwlerdi gu’zetiw isleri 30 g’a jaqin 
seysmostantsiyalarda, O’RFA Seysmologiya institutinda ha’m basqa 
sho’lkemlerde alip bariladi. 
Jer silkiniwler keltiretug’in ziyan ha’m talafotlarni kemeytiriwde 
ha’mde olardin’ aldin aliwda imarat ha’m inshatlar bekkemligin asiriwda 
za’ru’r a’hmiyetke iye. Bunin’ ushin ma’mleketimizdin’ pu’tkil aymag’i 
seysmik rayonlastirilg’an. Inshatlar ha’m binalardi quriwda ha’m olar 
shidamlilig’in belgilewde ha’r bir seysmik rayonnin’ o’zgesheligi, yag’niy 
ju’z beriwi mu’mkin bolg’an jer silkiniwler ku’shi esapqa alinadi.