Tayansh termin ha’m tu’sinikler:
seysmik rejim, jer silkiniw
oshag’i, energiya, djoul, epitsentr, seysmik stantsiya, fleksura u’zilmesi,
magnitude-jer silkiniw, energetik xarakteristika, seysmik tolqin, antropogen
faktor, antropogen jer silkiniw, texnogen, texnogen jer qozg’aliw, boljaw,
magnit, gravitstsion, gravitatsion maydan, ionosfera qatlami, mikroelement,
mexanik-elektrik protsess, impuls, elektromagnit, magnit maydani,
gidrogeoximik, gidrodinamik usil, gidrogeoseysmologiya, titrew, silkiniw,
terbeniw, tektonik protsess, vulkan ha’reketi, opiriliw, qulaw, meteorit,
teltonik jer silkiniw, tawlardin’ o’siwi, u’zilmeler, geosinklinal (seysmik),
Rixter shkalasi, morfostruktura.
Geografik atamalar:
Qubla Italiya, Alp-Gimalay, Gissar-Alay,
Shatqal- Ferg’ana, Shig’is Ferg’ana, Qubla Ferg’ana, Qubla Tyanshan,
Piskom-Qarjantaw, Qubla O’zbekstan, Ugam-Qarjantaw, Burshumulla, Abay
Bazar, Xalqabad, Tavaqsay, Nazarbek, Kostako’z, Garden, Shaximardan,
Shimyon, Asxi, Namangan, Pop, Aym, Andijan, Gazli, Yaponiya.
Sayaxatshi alimlar:
Aristotel, Eduard Zyus.
Soraw ha’m Tapsiriqlar:
1. Jer silkiniwler payda boliwina ko’re neshe tu’rge bo’linedi?
2. Tektonik jer silkiniwler haqqinda neler bilesiz?
3. Seysmogen zonalar haqqinda mag’luwmat berin’.
4. O’zbekstanda en’ aktiv seysmik zonalardi aytip berin’.
5. Ha’zirgi ku’nde pa’n jer silkiniwlerdi boljawda qanday
jetiskenliklerge eristi?
6. Gazli ha’m Alay jer silkiniwleri haqqinda neler bilesiz?
7. Jer silkiniwler keltiretug’in ziyan ha’m apatshiliqlardi kemeytiriwde
ha’mde olar aldin aliwda ne za’ru’r a’hmiyetke iye?
Paydali qazilmalar.
O’zbekstan tu’rli paydali qazilmalarg’a bay. Onin’
aymag’inda Mendelev da’wirlik sistemasinin’ deyerli ba’rshe elementleri
tabilg’an. Ha’zirge shekem 2,7 min’nan ziyad tu’rli paydali qazilma ka’nler
ha’m
маъдан намоён бўлган истиқболли
orinlardi aniqlang’an. Olar 100
ge jaqin mineral shiyki zat tu’rlerin o’z ishine aladi. Sonnan 60 tan artig’i
islep shig’ariwg’a qaratilg’an. 900 den artiq ka’n izlep tabilg’an bolip,
olardin’ tastiyqlang’an zapaslari 970 mlrd AQSh dollarin quraytdi
(I.Karimov 1997 j). Bir qatar paydali qazilmalar, altin, uran, mis, ta’biyiy
gaz, volfram, kaliy duzlari, fosforitlar, kaolinlar boyinsha O’zbekstan
tastiyiqlang’an zapasi boyinsha du’nyada jetekshi orinlardan birin iyeleydi.
O’zbekstanda iske tu’sirilip atirg’an paydali qazilma ka’nleri o’zinin’ zapasi
u’lkenligi menen g’ana emes, ba’lki bir qatar o’zgeshelikleri menen da ajralip
turadi. Bul o’zgeshelikler to’mendegiler:
1.
Ta’biyiy ha’m mineral shiyki zat zapaslari iri ka’nlerde
toplang’an, olardi qazip alg’an jerdin’ o’zinde kompleks qayta islew imkani
bar.
2.
Paydali qazilmalardin’ ko’p g’ana tu’rleri quramindag’i paydali
komponentler mug’dari ko’p bilpta qalmay, u’lken mug’darda joldas
elementlerine de iye.
3.
Ka’nlerdin’ ko’pshiliginde qazilmani ashiq usilda aliw mu’mkin,
rudalardi bayitiw texnologiyasi da salistirmali a’piwayi. Bul texnologiya
paydali komponentlerdi ko’p mug’darda shig’ariwdi ha’m ja’ha’n bazarinda
qariydarger o’nim aliwdi ta’minleydi.
4.
Ko’pg’ana paydali qazilma ka’nleri xaliq tig’iz jasaytug’in
o’zlestirilgen poyaslarda jaylasqan. Olar transport jollarina ha’m aymaqlar
ortasinda resurslardi tasiw qurallarina, sonday-aq suyiq ha’m gaz
jag’dayindag’i paydali qazilmalar ushin quwir transportina iye;
5.
Islep shig’ariw ha’m sotsiyal infrastruktura, joqari da’rejedegi
kadrlar, taw-ka’n sanaati qa’niygeleri tayarlaytug’in joqari ha’m orta arnawli
oqiw orinlari sistemasi bar.
O’zbekstan
nayob
janilg’i-energetika resurslarina iye. Respublikada
1990 jillar basinda nefttin’ uliwma zapasi 350 mln t., gazdiki 2 trln kubo
metr, ko’mirdiki 2 mlrd tonna edi. O’zbekstanda 1997 jilda 7,6 mln.t. neft,
49,8 mlrd.m
3
gaz, 2,8 mln.t. a’tirapinda ko’mir qazip alindi. Respublikada
neft ha’m gaz bar bolg’an Ustyurt, Buxara-Xiva, Qubla-Batis Gissar,
Surxandarya, Ferg’ana siyaqli poyaslar bar. Zapasi sanaat a’hmiyetine iye
bolg’an neft-gaz ka’nlerinin’ 70 % ke jaqini Buxara-Xiva geologic zonasina
tuwri keledi.
Ferg’ana alabi en’ a’yyemgi o’zlestirilgen neftli rayon. Arqa Sox,
Qubla Alapishiq, Palwantas, Shimyon, Shorsuwda neft ha’m gaz ka’nleri
birinshi ma’rte XIX a’sir aqirlarinda ashilg’an bolip, 1904 jildan qazip alina
basladi. Usi paydali qazilmalar mezazoy ha’m kaynozoy eralari sho’gindi
jinislari arasinda payda bolg’an. 1992 jilda alapta Min’bulaq neft ka’ni
ashildi ha’m 1994 jildin’ iyun aylarinan baslap neft alinip atir.
Neft ha’m neft-gaz ka’nleri Sherabad-Surxandayra taw aralig’i
batig’inda paleogen da’wri ha’ktaslari arasinda, Gisarda tiykarinan yura
da’wiri karbonat taw jinislari arasinda, Qashqadarya ha’m Buxara
walayatlarinda da mezazoy da’wrei karbonatli taw jinislari arasinda payda
bolg’an bolip, olar ko’p qatlamli.
O’zbekstanda en’ iri gaz ka’nleri Qubla-Batis Gisar ha’m Buxara-Xiva
neft ha’m gaz poyaslarinda jaylasqan. Buxara-Xiva poyasi tiykarg’i poyas
bolip,
onda
respublikamizdag’i
gaz
zapaslarinin’
90%
jaylasqan.Respublikamizdag’i gaz zapasi 66 trln.m
3
mug’darina bahalang’an,
bul jer ju’ze zapasinin’ `,3% tin quraydi. O’zbekstanda en’ iri
nayob
gaz
ka’nleri Shortan, Mu’barek, Gazli toparlarina kiriwshi ka’nler. Olar mezazoy
da’wri karbonatli taw jinislari arasinda payda bolip, ko’p qatlamli ha’m
joqari o’nimdarli, gazge neft joldas bolip shig’atug’in ka’nler. Ha’zir
O’zbekstannin’ neft o’nimlerine bolg’an talabi o’z resurslari esabinan
qandirilmaqta.
O’zbekstan u’lken ko’mir zapasina iye. Ahangaran alabinda (qon’ir)
ashiq usilda ha’m jer astinda gazge aylantirilip, Sharg’un ha’m Baysunda
tasko’mir shaxta usilinda qazip alinbaqta. Bul ka’nler yura da’wri
qatlamlarinda jaylasqan. Ha’zir bul ka’nlerde ha’r jili ortasha 3 mln.t. ko’mir
(sonnan 70 min’ tonnadan ko’biregi tasko’mir) qazip alinbaqta.
O’zbekstanda bir qansha qara (temir, titan, marganets, xrom), ren’li
(mis,qorg’asin), siyrek ushrasatug’in (volfram, mobilden, qalay, vismut,
simob, sura), qimbat baha (altin, gu’mis) metal ka’nleri bar. Ha’zir
respublikada 200 den artiq temir rudasinin’ barlig’in bildiriwshi ka’nler bar,
biraq sanaat ushin qazip aliwg’a jaraytug’inlari ele aniqlanbadi. Keleshekte
1989 jilda ashilg’an, zapasi 128 mln.t., quraminda 32% temir bolg’an
Temirka’n, 36% temir bolg’an Surenata ka’nleri esaplanadi.
O’zbekstan
du’nyada
ju’da
u’lken
altin
zapaslarina
iye
ma’mleketlerden esaplanadi. 2003 jil mag’luwmatlarg’a ko’re ma’mleketimiz
altinnin’ aniqlang’an zapasi boyinsha du’nyada 4 orinda, altin islep
shig’ariwdin’ uliwma ko’lemi boyinsha bolsa 7 orinda turadi. Respublikamiz
boyinsha 46 altin ka’ni aniqlang’an, sonnan 29 i u’yrenilgen, 12 si
paydalanmaqta. O’zbek altini sapasi jag’inan en’ taza altin dep ko’rsetilgen
ha’m 20 g’a jaqin xaliqaraliq siyliqlarg’a eristi. Solardan 1999 jili joqari
Tokio birjasi tazaliq da’rejesi «99.99» sani menen tamg’analg’an o’zbek
altini pu’tkil du’nya da’rejesinde aldin sapasin aniqlawdin’ joqari miyzani-
etaloni ta’rizinde belgilep qoydi. O’zbekstanda 1990 jillarda 70 tonna altin
qazip aling’an, 1998 jilg’a kelip bul ko’rsetkish 87 tonnani quraydi. Altinnin’
zapaslari Nurata, Tashkent a’tirapinda ha’m tiykarg’isi Orayliq Qizilqumda
kembriyge shekem bolg’an ha’m to’mendi palezoy jinislarinda jaylasqan. Bul
jerdegi Murintaw ka’ni du’nyadag’i en’ u’lken ka’nler qatarina kiredi.
Qizilqumda Murintawdan tisqari Ajibugut, Bulutka’n, Balpentaw,
Aristantaw, Turbay ha’m basqa jan’a ka’nler aniqlang’an. Song’i jillarda
Marjanbulaq, Almaliq, Qizilalmasay ha’m Shadaqda da alyin qazip alinbaqta.
Ha’zir O’zbekstanda qazip alinip atirg’an altinnin’ 86% ke jaqini
Qizilqumg’a, 10% Almaliqqa tuwri keledi. O’zbekstan ja’ne bir qimbat baha
metal-gu’miske de bay. Onin’ iri ka’nleri Navoiy ha’m Namangan
walayatlarinda jaylasqan. Sanaat a’hmiyetke iye zapasi Aqjitpes, Kosmanshi,
Visokovoltnoy, Atsepa ka’nlerinde bolip, zapasi 30 000 t. quraydi.
O’zbekstan ren’li metallardin’ da aniqlanbag’an zapaslarina iye. Mis rudalari
menen birge respublikamizda ren’li metallardin’ 15 ten artiq tu’rleri qazip
alinadi. Ren’li metallar rudalardin’ zapaslari tiykarinan Almaliq ruda
maydaninda jaylasqan 3 ka’nde aniqlang’an zapasi 22 min’ t. Almaliq
zonasinda aniqlang’an mis zapasi Almaliq taw metallurgiya kombinatin 200
jil dawaminda shiyki zat penen ta’minlewi mu’mkin. O’zbekstan bay uran
zapaslarina da iye, oni qazip alinip atirg’an ko’lemi boyinsha du’nyada 8
orinda turadi. Birinshi uran ka’ni 1904 jilda Ferg’ana albinda ashilg’an.
Keyingi jilarda alapta ja’ne birqansha ka’nler ashilip iske tu’sirilgen. 1943
jilda bolsa birinshi ma’rte urandi islep shig’ariw jolg’a qoyilg’an. O’zbekstan
geologlari ta’repinen 50 jillardin aqirinda
nayob
Ushqudiq uran ka’ni ashilip,
onin’ zapasi u’yrenildi. Keyingi jillarda Qizilqumda ja’ne onlap jan’a ka’nler
ashildi, olarda urannan tisqari selen, molibden, renin, skandiya siyaqli
elementler barlig’i aniqlandi. Ha’zirgi ku’nde ja’ha’n bazarinda urang’a talap
artip barmaqta, sebebi oni tinishliq maqsetinde isletiw ken’eyip barmaqta.
O’tken a’sirdin’ 90-jillarinda du’nyadag’i 26 ma’mlekette 426 atom reaktori
islegen ha’m olarg’a du’nyada islep shig’arilg’an elektr energiyasinin’ 16% i
tuwri kelgen. Ha’zirgi ku’nde O’zbekstan AQSh ha’m Rossiyag’a kelisim
tiykarinda uran jetkizip bermekte. Qizilqum tek qana altin emes, urang’a bay,
ol fosforitlerdin’ de aniqlang’an u’ken zapasina sheksizdir. O’zbekstanda
metal emes qazilmalardin’ 70 ten artiq tu’ri qazip alinadi ya’ki xaliq
xojalig’inda isletiledi. Metallurgiya ushin shiyki zat esaplang’an plavikovoy
shpat, grafit, asbest, talk, ximiyaliq shiyki zat-duz, altinku’kirt, awil xojalig’i
ushin za’ru’r bolg’an- fosforitler, bentonitler, giller, glaukonitler, kaliy
duzlari, ayna sanaati shiyki zati dala shpati, kvarts, kvartsli qum, kaolin ha’m
basqalar solar qatarinan.
O’zbekstanda imaratkarliq materillari da ju’da’ ko’p. Aq ren’nen tap
qara ren’ge shekem ha’r tu’rli bezekli taslar, tiykarinan marmar ka’nleri bar.
Respublikamizda ko’plep kaliy duzi, as duzi ha’m tas duzi ka’nleri, issi
mineral bulaqlar bar.
O’zbekstan jer asti suwlar quraminda, a’sirese Buxara-Qarshi,
Surxandarya, Ustyur ha’m Ferg’ana arteziyan basseyinlerindegi suwlarinda
sanaat a’hmiyetine iye mug’darda tseziy, rubidiy, strontsiy, bor, germaniy,
yod ha’m brom siyaqlilardin’ barlig’i aniqlang’an ha’m olardin’ ayrimlari
ha’zirgi ku’nde suwdan ajratip alinbaqta.
Do'stlaringiz bilan baham: |