Iii бўлим. Автотранспорт воситаларини хавфсиз бошқариш ва ҳаракат хавфсизлиги асослари

Автомобилни бошқарувчанлик
деганда автомобилнинг ҳайдов-
чи берган йўналиш бўйича ҳаракатланишини таъминлаш хусусияти-
га айтилади. Автомобилнинг бошқа фойдаланиш хусусиятларидан 
кўра кўпроқ бошқарувчанлик ҳайдовчи билан боғлиқдир. Бошқа-
рувчанликни яхши таъминлаш учун автомобилнинг конструктив 
кўрсаткичлари ҳайдовчининг психофизиологик тавсифномасига мос 
келиши керак. 

---

440 
Автомобилнинг бошқарилувчанлиги қуйидаги кўрсаткичлар 
билан баҳоланади: 

автомобилни айланма ҳаракатланишида, эгрилик траектория-
сининг чекка қиймати; 

эгрилик траекторияси ўзгаришида тезлик қийматининг чекка 
миқдори, автомобилни бошқаришда сарфланадиган энергия миқдори; 

берилган ҳаракат йўналишидан автомобилнинг ўз-ўзидан 
четга чиқиш қиймати миқдори. 
Бошқариладиган ғилдираклар йўл нотекисликлари таъсиридан 
доимий равишда ўзининг нейтрал ҳолатидан четга чиқиб туради. 
Бошқариладиган ғилдиракнинг нейтрал ҳолатини сақлаши ва 
бурилишдан кейин ўз нейтрал ҳолатига қайтиш қобилияти бошқа-
риладиган ғилдираклар 
стабилизацияси
дейилади. Бошқариладиган 
ғилдираклар оғирлик стабилизацияси ва тезлик стабилизацияси 
каби турларга фарқланади. 
Оғирлик стабилизациясида олдинги османинг шкворени кўнда-
ланг қиялиги билан таъминланади. Ғилдирак бурилганда шкворень 
кўндаланг қиялиги сабабли автомобиль кўтарилади, лекин у ўз 
оғирлиги билан бурилган ғилдирак аввалги ҳолатига қайтишга 
ҳаракат қилади (12-расм(а)). 
Тезлик стабилизацияси моменти шквореннинг бўйлама қиялиги 
натижасида вужудга келади. Шкворень шундай жойлашганки, унинг 
юқори учи орқага, пастки учи эса олдинга йўналган. Шкворень ўқи 
йўлни шина билан йўл контакти олдидан кесиб ўтади. Шунинг учун 
автомобилнинг ҳаракатланиш пайтида думалаш қаршилиги кучи 
шкворень ўқига нисбатан стабилизация моментини вужудга кел-
тиради (12-расм (б)). 
а б 
12-расм. Оғирлик ва тезлик стабилизацияси моментлари вужудга