Ii боб Кимёда даврий қонун ва Д. И. Менделеевнинг элементлар

Serin OH

CH₂OH CH₂-O-P =O
OH
CHNH₂ CHNH₂
COOH COOH
Sisten
CH₂SH CH₂S---SCH₂
CHNH₂ CHNH₂ CHNH₂
COOH COOH COOH
XVIII боб
Mavzu: Yuqori molekulyar birikmalar. Polimerlar.

Dars maqsadlari:-

Ta’limiy – yuqori molekulyar birikmalarning tuzilishi, xossalari, polimerlarning chiziqli va fazoviy tuzilishi polimerlanish reaktsiyalari, monomerlar va polimerlar, yuqori molekulyar birikmalarning olinishi klassifikatsiyasi:- karbo va getero zanjirli polimerlar, plastmaslar plastirinakorlar, stabilizatorlar, sopolimerlanish reaktsiyalari polimerlar kimyosiga o’zbek olimlarining muvafaqiyatlari, halq xo’jaligi va tibbiyotda qo’llaniluvi polimer moddalar togirisida bilim berish.
Tarbiyaviy – yuqori molekulyar birikmalarni O’zbekistonda ishlab chiqarish salmog’I orqali iqtisodiy;
Yuqori molekulyar birikmalar ishlab chiqarishda tabiat va atrof muhitni chiqindilardan muxofaza qilish orqali- ekologik tarbiya
-yuqori molekulyar birikmalardan tosherlangan xalq xo’jalik mahsulotlarining sharoiti va ko’rinishini tushuntirish orqali estetik tarbiya berish
Rivojlantiruvchi – mavzu bo’yicha berilgan bilimlar asosida talabalar ongida yuqori molekulyar birikmalar xossalarining o’ziga xosligini tafakkurida shakllantirish
Qiziqtiruvchi- polimer moddalardan-rezina, plastmassa va sun’iy tolalar asosida tayorlangan sport jihozlari koptok, tennis raketkasi, shaxmat shashka donalari organizmni chiniqtirish mashqlarini amalda bajarishga moslashtirilgan gimnastika jihozlari orqali jismoniy mashqlarga qiziqtirish.
O’rganiladigan asosiy tushunchalar;- polimer, monomer, trimer, oligomer, chiziqli, tarmoqlangan va to’rsimon tuzilishi polimerlar, sopolimerlar, blop va payvand sopolimer, polikondensatlanishi reaktsiyasi karbozanjirli va element organic polimer turlari,
Dars metodi:- tushuntirish savol javob, demonetratsin tajriba.
Dars jihozi va ko’rgazmasi:- yuqori molekulyar moddalarning tuzilishi sxemasi, polimerlar namunalari, O’zbekistonning kimyogar olimlari rasmlari.
Tarqatma material:- test, kartoteka, slaydlar, boshqotirma.
Labaratoriya tajribasi:- yuqori molekulyar birikmalarning xossalariga oid Texnika vositalari:- kadoskop, kompyuter, mul’timediya, video ko’zguss

1. 
   Tashkiliy qism.
   
   1. 
      salomlashish, navbatchi axborotini tinglash.
      
   2. 
      O’quv xonasi va o’quvchilarning darsga tayorgarligini nazorat qilish.
      

II.O’tilgan mavzu yuzasidan berilgan uyga vazifani so’rash.

Quyidagi moddalarning struktura formulalarini yozing:
a) α-bromtiofen b) β-piridinkarbon kislota d)αα¹-dimetilpirrol c) α-oksipiridin
Aqliy hujum

Aminopridin barch izomerlarining straktura formulasini yozing
NH₂ NH₂
NH₂

N N N
α –aminopridin β – aminopridin γ– aminopridin .
2 .Quyidagi birikmalarni nomlang.
CH₃ CH₃
COOH CH₃
O N
N N CH₃

1. 
   β-metilpridin b) α-pridin karbon kislota d) α, β dimetilfuran e) N-metilpirrol
   

3. Anabazin va nikotin alkaloidlari qishloq xo’jaligida qanday maqsadda ishlatiladi? ular struktura formulalarini yozing.




N N
N H N CH₃
Anabazin nikotin
Anabozin va nikotin qishloq xo’jaligida kontaktli insekyitsed sifatida ishlatiladi.
4.5 va 6 a’zoli ikki geferodfomli getorosikllarga misol keltiring.
N
N N N
N N S N
H
Imidizol pirimidin tiazol pirazin
5. Oqsil tarkibiga kiruvchi α-aminokislota-glistidin tarkibida qanday geferdsikl yotadi?
Javob: imidazol
6. Aminopiridinning necha xil izomeri mavjud.
Javob: 3 xil
7. Furan, tiofen va pirrollarning bir-biriga o’zaro o’tishi qaysi olim tomonidan amalga oshirilgan?
Javob: Yuryev K.Yu
8. O’zbekistonda alkoloidlar kimyosi maktabiga asos slogan o’zbek olimining nomi?
Javob: Yunusov S.Y.
9. Nuklein kislotalarning gidrolizlanishi natijasida qanday geferotsiklik asoslar hosil bo’ladi?
Javob: purin va pirimidin
10. RNK gidrolizlanishidan qaysi piridin asoslari hosil bo’ladi?
Javob: sitozin va uratsil
Uyga vazifaning bajarilishi.
COOH
Br H₃C CH₃
S N N
N
a) α-bromtiofen b) β-piridinkarbon kislota c) α, α,dimetil pirrol

OH
N N
CH₃
d) N-metilpirrol e) α-oksipiridin
Yangi mavzu:
Reja.
1. Yuqori molekulyar birikmalari haqida tushuncha.
2. Polimerlarning olinishi va tuzilishi.
3. Polimerlanish reaktsiyalari.(polimrlanish, sopolimerlanish, payvand va sopolimerlar).
4. Yuqori molekulyar birikmalarning klassifikatsiyasi.
5. Xalq xo’jaligi va tibbiyotda ishlatiladigan polimerlar turadi.
6. Polimerlar kimyosi sohasida o’zbek olimlarining muvaffaqiyatlari.
Yuqori molekulyar birikmalar xossalari jihatidan past molekulyar birikmalardan tubdan farq qiladi.
Yuqori molekulyar birikmalar kelib chiqishi bo’yicha 3 ga bo’linadi.
1. tabiiy, 2. sintetik, 3. sun’iy.
Tabiiy YU.M.B larga o’simlik va hayvonot dunyosiga keng tarqalgan va ularning hayoti uchun muhim kraxmal, Nuklein kislota, oqsil va boshqalar.
Sintetik YU.M.B larga plastmassalar, sintetik tolalar kauchuklar kiradi. Ular tabiatda uchramaydigan kichik molekulali birikmalardan, polimerlanish va polikondensatlanish reaktsiyalri orqali olinadi.
Suniiy Yu.M.B lar tabiiy yuqori molekulyar birikmalarni kimyoviy qayta ishlash natijasida hosil qilinadi. Masalan tabiiy kauchukdan –rezina, tselyulozadan vizkore va atsetat tolalari olinadi.
YU.M.B larning molekulasi evo, evvo va undan ortiq atomlarning kovalent bog’lar orqali birikishdan hosil bo’lib, uni makromolekula deyiladi.
…-A-A-A-A yoki [-A-] n.
bu birikmalar YU.M.B lar yoki polimerlar bu deyiladi. Ularni sintez qilishda ishlatiladigan birikmalar ega monomerlar deyiladi.
NCH₂=CH₂ [-CH₂-CH₂-] n
Etilen monomer polietilen polimer.
“n”indeks makromolekuladagi elementlar zinolar soniga teng bo’lib odatda YU.M.B ning polimerlanish darajasi Pni ifodalaydi.
Polimerlanish darajasi- polimerning molekulyar massasi (M) va mopomerning molekulyar massasi (m) o’zaro nisbatdabo’ladi.
P= M
N
Bundan M₂m*P ya’ni polimerning massasi (M) uning elementar zvenoning molekulyar massasi (m) bilan ko’paytmasiga teng.
2. Sintetik polimerlarning va polikondensatlanish reaktsiyalari orqali sintez qilinadi.
Polimerlanish reaktsiyasi – quyi molekulyar moddalar mopomerlarining o’zaro birikib YU.M.B hosil qilish reaktsiyalaridir. Polimerlanish monomer tarkibidagi qo’shbog’ning uzilishi yoki xalqaning ochilishi hisobiga yuqori temperatura, bosim, yorug’lik, katalizator ta’sirida sodir boladi. Polimerlanish reaktiyalarning mexanizmi mopomerning tabiatidagi qarab zanjirli va bosqichli bo’ladi.
1. Chiziqli polimerlar – boshqa monomerlar to’g’ri chiziq bo’ylab ketma-ket kelib birikadi.
…A-A-A-A-A…
2. Tarmoqlangan polimerning hosil bo’lishi.
A
…A-A-A-A-A-A-A-A-A-A-A…
A A
A A
3. Fazoviy yoki to’rsimon polimerlar bir-biri bilan fazoga ko’ndalang kimyoviy bog’lar orqali birikkan zanjirlardan hosil bo’ladi.

A A A

-A-A-A-A-A-A-A
Polimerlanish reaktsiyasi zanjir mexanizmida uchta bosqichda kechadi.
1. Zanjir reaktsiyasining bog’lanishi.
2. Zanjirning o’simlik faol zarrachaning monomer molekulalari bilan juda katta tezlikda ketma-ket reaktsiyaga kirishishi.
3. Zanjirning uzilishi ikki makroradikal bilan boshlovchi radikal to’qnashganda to’xtaydi.
Polimerlar makromolekulalari xar xil tarkibli zinolardan tashkil topgan bo’lsa ularni sopolimerlar deyiladi.
Ikki yoki undan ortiq monomerning birgalikda polimerlanish reaktsiyasi deb ataladi.
Masalan:- xlor vinil CH₂=CHCl va vinilatsetat CH₂=CHOCOCH₂ ning sopolimerlanishdan vinilit nomli sopolimer olinadi.
-CH-CH₂-CH-CH₂-CH-CH₂-CH-CH₂-CH-CH₂-
Cl Cl OCOCH₃ Cl OCOCH₃
Butadien- stirol; butadien-nitril kauchuklari va sintetik tolalar olishda sopolimerlanish reaktsiyalaridan foydalinadi.
Payvand sopolimerlar –bir polimer zanjiri boshqa bir polimer zanjiri yon tomondan payvandlanadi.
(B)
A--------------------------------A
(P)_n (B)_n
masalan polietilen (A) plyonkasiga polesstrol (B) ning yon butoqlarini payvandlab xossalari o’zgargan polimer olish mumkin.
Bla sopolimer A va B monomerlarning har qaysisi bir necha marotoba takrorlanadi.
-A-A-A-A-B-B-B-B-B-A-A-A-A-
Polikonden saqlanish reaktsiyalari-asosiy mahsuloti YU.M.B hosil bo’lishi bilan bir qatorda ikkilamchi mahsulot (Suv, HCl, ammiak, spirt) lar ajralib chiqadi. Shuning uchun polikondensatlanish reaktsiyalari orqali olingan YU.M.B larning mana dastlabki olingan monomerlarning molekulyar massasining yig’indisidan kichik bo’ladi.
OH O OH
H
-H C a -CH₂OH
H H
Fenol formaldegid fenolspirt
Hosil bo’lgan fenolspirt,fenol va formaldegid bilan yana o’zaro ta’mirlashadi.
OH H H OH OH OH OH
C
CH₂OH -CH₂- -CH₂-