Ii-bob. Eksperimental qism

Tarkibning doimiylik qonuni

Tarkibning doimiylik qonuni molekulyar tuzilishli va kovalent bog’lanishli (deyarli barcha organik birikmalar, anorganik kislota va gazlar) uchundir. N. S. Kurnakov o’zgaruvchan tarkibli birikmalarni bertollidlar, o’zgarmas tarkibli birikmalarni daltonidlar deb atadi.

Daltonidlar (tarkibning doimiylik qonuniga bo'ysunadi) – faqat metallmaslardan (yuqori molekular birikmalar, polimerlardan tashqari) iborat birikma bo’lsa. Masalan, CH4, CO2, C6H12O6. Bular molekulyar tuzilishli bo’ladi.
Bertollidlar (tarkibning doimiylik qonuniga bo’ysunmaydi) – metall aralashsa, tarkibning doimiylik qonuni o’zgaradi. Masalan, TiO2, NaCl. Bular nomolekular (metall, ion, atom) tuzilishli bo’ladi. Yuqori molekular birikmalar hamda polimerlar ham bertollidlarga kiradi. Masalan, (– CH2 – CH2 –)n – polietilen, (C6H10O5)n – kraxmal.

1781 yilda A.Lavuaze karbonat angidridi gazini 10 xil usul bilan hosil qilib,  gaz  tarkibidagi uglerod  va  kislorod  massalari  orasidagi nisbat(CO₂) 3:8 ekanligini aniqladi.

       Bundan har qanday kimyoviy toza modda qaysi va qanday usulda olinishidan qat’iy nazar o’zgarmas sifat va miqdoriy tarkibga ega  degan xulosa chiqarildi. 

      1803 yilda fransuz olimi Bertole qaytar  reaksiyalarga oid  tekshirishlar  asosida kimyoviy reaksiya vaqtida hosil bo’ladigan birikmalarning miqdoriy tarkibi reaksiya  uchun  olingan  dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog’liq bo’ladi degan xulosa chiqardi.

      Fransuz olimi J.P.Prust  Bertolening  yuqoridagi  xulosasiga qarshi chiqdi.

U  kimyoviy toza birikmalarning miqdoriy tarkibi bir xil bo’lishini o’zining juda ko’p  tajribalarida  isbotlab  berdi  va 1809 yilda  tarkibning  doimiylik  qonunini  quyidagicha ta’rifladi:

     "Har qanday kimyoviy toza birikma, olinish usulidan qat’iy nazar, o’zgarmas sifat va miqdoriy tarkibga ega .  Masalan, toza suvni bir necha xil usul bilan olish mumkin:

     1) vodorod va kisloroddan sintez qilib:

                         2H₂ + O₂ = 2H₂O

     2) neytrallanish reaksiyasi asosida:

                     NaOH + HCl = H₂O + NaCl

     3) metanni yondirib:

                      CH₄ + 2O₂ = CO₂ + 2H₂O

     4) kristallogidratni parchalash:

                    CuSO_4 * 5H₂O =5 H₂O + CuSO₄