Ii-bob. Eksperimental qism

Karrali nisbatlar qonuni

Kimyoning asosiy qonunlaridan biri. Ikki element oʻzaro birikib, bir birikma hosil qilsa, bu birikmalardagi bir necha elementning massa miqdoriga toʻgʻri keladigan ikkinchi element miqdori oʻzaro oddiy karrali sonlar nisbatida boʻladi; masalan, metan (CH₄) tarkibida 75% uglerod va 25% vodorod boʻlib, unda 1 massa qism vodorodga 3 massa qism uglerod toʻgʻri keladi, yaʼni 3:1. Etilen (C₂H₄) tarkibida esa 85,71% uglerod va 14,29% vodorod bor; bu moddada 1 massa qism vodorodga 6 massa qism uglerod toʻgʻri keladi, yaʼni 6:1. Demak, bu birikmalardagi uglerod miqdorining vodorod miqdoriga nisbati 3:6 yoki 1:2 ga toʻgʻri keladi. Bu qonunni 1803-yilda ingliz kimyogari va fizigi John Dalton aniqlagan.

1804 yilda ingliz olimi D.Dalton modda tuzilishi  to’g’risidagi  atomistik  tasavvurlarga  asoslanib, karrali nisbatlar qonunini ta’rifladi:  "agar ikki element bir-biri bilan bir necha birikma hosil qilsa, elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil  massa  miqdoriga  to’g’ri keladigan massa miqdorlari o’zaro kichik va butun sonlar kabi nisbatda  bo’ladi ."

     Karrali nisbatlar qonuni juda ko’p misollar bilan isbotlandi.

Masalan: 1) azot bilan kislorod bir- biri bilan bir necha  quyidagi birikmalarni hosil qiladi.

         Formula              m(N)          m(O)    1qism Nga     m(N)/m(O)

                                                                     to’g’ri O

          N₂O                   28            16             0,57                       1

          NO                     14            16             1,14                      2

          N₂O₃                  28            48              1,71                      3

          NO₂                   14            32              2,28                      4

          N₂O₅                  28            80              2,85                      5

 

2) uglerod bilan vodorod birikmalarini olsak,

      Formula     m(C)        m(H)   1 oism Cga H            m(C)/m(H)

         CH₄        12                 4              3                                   1

         C₂H₄       24                4               6                                  2