Қиёслашни тавсия этиш ҳар бирининг

Олимжон узоқда бцлеа хам, фикр-зикри Ойкизда, Олтинсойда бу-
ларди. , '

Тўғри маъно
96
97
Ундош товуш

Тўғри маъно. Воқелик билан бевосита боғланадиган, уни бево-сита англатиш хусусиятига эга бўлган маъно, бирламчи номинатив маъно. Mac, коплон сўзининг бош маъноси. қиёс. кўчма маъно.
Тўғри тартиб. Синтактик конструкция компонентларининг (ran бўлакларининг, қўшма ran предикатив қисмларинйнг ва ҳ.) маълум қонун-қоидалар асосида одатдагича (пормал) жойлашуви. Mac, ўзбек тилида сифатловчининг скфатланмишдан, эганинг кесимдан олдии жойлашуви тўғри тартиб ҳисоблаиади: Бахаво ерлар. Агро­ном топширди каби. қиёс. инверсия (тескари тартиб).
У
Увуляр ундош (<лот. uvula—кичик тил). Ҳосил бўлишида .кичик тил актив иштирок этадиган ундош. Mac., французча р то-вуши шундай хусусиятга эга.
Узуал маъно (<Слот. usus — одат, қоида). Сўзнинг семантик структурасида бор (шакллаигая) маъно, қабул этилган,' умумқўл-ланишдаги маъио. Мае, бош сўзининг «тананинг бўйиндан юқори қисми», «бошлиқ, раҳбар» маънолари, катта сўзининг «ҳджм-ўлча-ми нисбатан ортиқ», «сш жиҳдтдан ортиқ» маънолари узуал маъ-нолардир. киёс. оккозионал маъно.
Узус (< лот. usus — одат, қоида). Сўз, форма, фразеологизм, конструкция ва ш. к. нинг тил эгалари томонидан кабул этилган қўлланиши.
Умлаут (< нем. Umlaut — удлини алмаштириш). Узакдаги упли-аариинг грамматик форма ясаш воситася сифатида алмашинуви. Бу ҳодиса мае, немис тилида а, о, у унлиларишшг гомщаришида кўринади.
Ум ум замон (умумий замон). Ҳаракатнипг бажарилиши замой нуқтаи назаридан, яъни ўтгагг, ҳозирги ва келаси за.монга нисба­тан умумий бўлишя. Бунда ҳаракатнинг. бажарилиши бирор замон билан чегараланмайди. Узбек тилида бу маъно хозирги-келаси за­мон формаси орқали ифодаланади: севади, сезилмайди каби: Қўрқ-канга қўша кўринади. (Мацол.) Тентак тўрини бермайди. (Мақол j қ. ҳ.озирги-келаси замон феъли,
Умумий категориал маъно. ц. категориал маъно.
Умумий луғат. Сўзлигида адабий тилиинг барча кўринишлари-га оид лексик қатламлар акс этадиган луғат. Бундай луғатлар-нинг номида бирок жихдтдан чегараланишни кўрсатувчи сўзлар бўлмайди: Русча-ўзбекча луғат. Изошли луғат ва б. қиёс. махсус луғат.
Умумий тилшунослик. Тилшуносликнинг, хусусий тилшунослик-дан фарқли ҳолда, тилни умуман ипсонга хос ҳодиса сифатидэ ўрганувчи бўлими. Умумий тилшуносликнинг асосий вазифаси—-дупё тилларига хос энг умумий белги-хусусиятларни авиқлаш ва ёритиш. Қ. тилшуносликка кириш, қиёс. хуеусий тилшунослик.
Умуми-й фонетика. Тилшуносликнинг турли тиллар материали асосида нутқ товушларииинг х.осил бўлиши, урғунинг иабиати, бў-риЯ структураси, тил товуш томонининг грамматик системасига му-носабати каби умумназарий масалаларни ўрга1гувчи бўлими.
Умумистеъмолдаги стиллараро лексика, ц. стиллараро лексика.
Умумлаштирувчи компонент. Уюшувчилар учуй умумий бўлган
тушуичани ифодаловчи, уларни умумлаштирувчи сўз ёки сўз бирик-маси: Тўрт отлиқ: Ботирали, Бўронбек, Қамчи, Утап араеаларни кузатиб бордилар. (Ҳ. Ғулом.)
Умумлаштирувчи сўз. ц. умумлаштирувчи компонент.
Ундалма. Сўзловчилинг нутқи қаратилган бошқа бир шахе ёки-предметии билдирадиган сўз ёки сўз бирикмаси. Ундалма ran бў-лаклари билан грамматик алоқада бўлмайди. Ундалма бош кели-шикдаги от ёки отлашган сўз билан ифодаланади. Бу вазифада киши номлари, кишиларнинг лавозими, упвони, қариндошлиги ва ш. к. ларни билдирувчи атамалар, географик номлар ва б. келади: Хўш, Темир Мардонов, бу гапга сиз нима дейсиз? (Яшин.) Урток раис, менинг ёшим сиздан фақат беш ёш кичик. Маркази оламсан, улуғ-Москвам. (Т. Ғулом.)
Ундов. Ҳис-ҳаяжон, буйруқ-хитоб, ҳайдаш-чақириш каби маъ-ноларни билдирувчи, ran бўлаклари билан грамматик боғланмайди-ган сўзлар турқуми: ох, вой, бе, хай-хай, ура, ҳай, беҳ-беҳ каби-лар. Упдовлар зеосий хусусиятларига. кўр.а икки турга бўлииади: 1) э моциона л ундов л ар (к;.), 2) буйруқ-хитоб ун­дов лари (к.).
Уидов белгиси. Бу тиниш белгиси (!) асосан к.уйидаги х.ол-ларда қўйилади: 1) ундов гаплар охирида: Унсин учун, бечора қиз учун бу қандай фалокат, бу кандай мудҳиш мотам! (Ойбек.); 2> буйруқ гаплар охирида': Онангни қўлингда тутсанг, синглингни бо-шингда тут! (Ойбек.); 3) ran бошида келиб, ҳис-ҳаяжон билан ай-тилган ундалмалардан сўнг: Жамила! Бас, тур ўрншгдан. (Ҳ. Ҳа-кимзода.)
Ундов ran. Фикр билан бирга, сўзловчининг воқеликка бўлгав турлича эмоционал мупосабатини, ички х.ис-ҳаяжонини ифодаловчи ran. Ундов гаплар ўзига хос конструктив элемеитларга, мае, ўзига хос ундовлар, олмошлар, ундов интонацияси кабиларга эга бўлади: Эркимиз, озодлигимиз йўқолмасин! (Ҳ. Ғулом.) Кечки салқин ту-шиши билан бошланган шабадада богни кезиш нақадар нашъали! О, нақадар юракка яцин ва қимматли ажойиб ўлка!.. (3. Фатхул-лин.)
Ундовлар назарияси. Тилнинг пайдо бўлиши ҳақидаги қадимги назариялардап бири бўлиб, бу назарияга кўра тил ғайри ихтиёрнй эмоционал қичқириқлар асосида пайдо бўлган.
Ундошларнинг жаранглилашуви. Маълум фонетик сабабга ку­ра жарангенз ундошнииг ўзи билан жуфтлик ҳосил қилувчи жа-раигли ундошга алмашиниши. Мае, к нинг г га ўтиши: юраги (юрак+и), қ нинг ғ га ўтиши: қишлоғимиз (қишлоқ+имиз) каби. қиёс. ундошларнинг жарангеизлашуви.
. Ундошларнинг жарангеизлашуви. Маълум фонетик сабабга кў-'ра жарангли ундошнинг ўзи билан жуфтлик ҳосил қилувчл жаранг-сиз ундошга алмашиниши. Мае, б ундошининг китоб] бориб каби сузларда п талаффуз этилиши (китоп, борип), жарангли д ундо­шининг т га айланиши: дот (дод), март (мард) каби. қиёс. ундош­ларнинг жаранглилашуви.
Ундошларнинг қаттиқлиги. Палзтализациянинг йуқлигидан овоз тембринипг юмшок. ундошлардагига нисбатан анча па'стлиги.
Ундош товуш. Оғиз бушлиғида турли тўсиқларга учраб пайдо-буладиган, таркиби фақат шовқиндан 2ки овоз "ва шовқиндан ибо-7-208

Унлилар гармонияси
98
Уюшиқ ҳоллар

рат товуш. Уларнииг талаффузида ҳаво ок.ими сирғалиб ёки порт-лаб чиқади; бу ҳаво оқими ун пайчаларини титратиб ёки титратмай ўтади ва ҳ. Ана шулар натижасида турли жиҳатдан бир-биридан фарқли ундош товушлар х.осил бўлади. Ҳозирги ўзбек адабий ти­лида ундошлар 25 та: б, в, г, д, ж, қоришиқ ж, з, й, к, л, м, н, нг, п, -р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, қ_, ғ, Ҳ.
Ундош фоиемалар қуйидаги нуқтаи назарлардан классифика­ция қилинади: 1) овоз ва шовқяннинг иштирокига кура, 2) хосил бўлиш ўрнига кўра, 3) ҳосил бўлиш усулига кўра, 4) налатализа-цияга кўра.
Овоз ва шовқиннинг иштирокига кўра ундошлар-икки асосий турга булинади: 1) сонорлар (қ.), 2) ш о в қ_'и н л и л а р (к.).
Ҳосил бўлиш ўрнига кўра ундошлар учга бўлинади: 1) -л а б ундошлари (/(.), 2) тил ундош лари («.), 3) бўғиз ун-доши (қ.).
Хосил бўлиш усулига кўра ундошлар тўртга бўлинади: 1) портловчилар {қ)г 2) сирғалувчилар (қ.), 3) титроқ товуш (қ.) ,4) аффриката (қ.). .
Унлилар гармонияси. айн. сингармонизм.
Унли товуш. Оғиз бўшлиғида ҳеч қандай тўсиққа учрамай до-сил бўладиган, таркиби овоздан иборат (шовқин деярли иштирок этмайдиган) товуш. Узбек адабий тилида 6 та унли фонема бор: и, э, а, о, у, ў. Унлилар дастлаб тилнинг х.аракати ва лабнинг по­лати (иштироки) нуқтаи назаридан турларга ажратилади. Тилнинг Харакатида икки ҳолат фарқланади: 1) тилнинг горизонтал ҳара-кати, 2) тилнинг вертикал харакати. Тилнинг горизонтал ҳаракати-да ҳосил булиш ўрнига кўра унлилар икки турга бўлинади: 1) тил •олди ёки олд қатор унлилари (қ.), 2) тил орқа ун-лилари (/£.).
Тилнинг вертикал ҳаракатига кўра. унлилар уч турга бўлинади:
1) юқори кўтарилиш унлилари (^.), 2) ўрта кўта-
рилиш унлилари (қ.), 3) қ у й и кўтарилиш унлила­
ри (қ.).
Хосил бўлишида огиз бўшлиғининг кенг ёки тор бўлишига қа-раб унлилар уч турга бўлинади: 1) кенг унлилар (қ.), 2) ўр-та (ўр^та кенг) унлилар (к.), 3) т.ор унлилар (қ.).
Лабнинг ҳолатига (иштирокига) кўра унлилар иккига бўлина-ди: 1) лабланган унлилар (қ.), 2) лабланмаган ун­ли л а р (қ.).
Товушнинг ҳосил бўлишида кетадиган вақтнинг миқдорига ку­ра унлилар икки турга бўлинади: 1) чўзиқ унлилар (қ.),
2) қиска унлилар (/f.).
Ун пайчалари. Бўғизда горизонтал (кўндаланг) тортилган ик­ки эластик мускуллар боғлами. Ун пайчалари эластик бўлиб, уза-йиши ёки қисқариши, шунингдек таранглашиши ёки бўшашиши мумкин. Ун пайчаларининг титраши натижасида овоз ҳосил бўлади.
Унумли аффикслар. Жуда кўп миқдорда янги сўз ясаган, ҳо-зирги тилда ҳам янги сўзлар ясашда актив қатнашадиган аффикс­лар. Масалан, от ясовчи -чи (ишчи, спортчи, бетончи...), сифат ясовчи -ли (гулли, хлорли, тузли...), феъл ясовчи -ла (рандала, бе-тонла, асфальтла...) аффикслари ана шундай аффикслар ҳисобла-яадя. қиёс. унумсиз аффикслар.
Унумсиз аффикслар. Жуда оз миқдордаги^ сўзнинг ясалишида иштирок этган, ҳозирги кунда деярли янги сўз ясамайдиган аф­фикслар. Мае, узбек тилида сифат ясовчи -ағон (чопағон, билағон) аффикси ана шундай аффикслар жумласидан. қиёс. унумли аф­фикслар.
Урғу. Турли фонетик воситалар' (мае, овозни кучайтириш) ор-қали бўғин ёки сўзни ажратиш, шу ажратишга хос кучли талаф-фуз. Ажратиш объектига кўра ургунинг икки тури фарқланади: 1) сўз урғуси (қ.), 2) " фраза урғусй (қ.). Акустик-ар-тикуляцион характсристикасига кўра ургунинг икки тури фаркла-нади: 1) экспиратор ургу (f), 2) музикал урғу (қ.).
Кўп бўғинли сўзларда бош урғудан (қ.) ташқари, иккинчи да-ражали (ёрдамчи) ургу (%.) ҳам ажратилади.
Урғули унли. Сўздаги урғу тушган унли.
Урғусиз бўғин. Урғу тушмаган (урғу олмаган) бўғин.
Урғусиз унлилар. Урғули бўғин олди ёки кетидаги, турли да-ражадаги редукция билан талаффуз этиладиган унлилар.
Услуб. қ. стиль.
Учинчи шахс. Сўзловчи ва тингловчидан ўзга шахс. Бу маъ?го қуйидагича ифодаланади: 1) III шахс кишилик олмошлари билан: у, улар; 2) эгалик категориясининг формалари билан: укаси, кито-би, дўстлари каби; 3) шахс-сон категориясшшиг III шахс формала-ри билан: қолди, тамомлади, билади, ишлайдилар каби.
Уюшик. аниқловчилар. Предметларнииг бир турдаги белгилари (ё ранг-тусини, ё маза-таъмини, ё сон-миқдорини ва ҳ.) ёки турли белгиларини билдирувчи бирдан ортиқ. уюшиқ ҳолдаги аниқловчи-лар. Аниқловчининг учала тури (сифатловчи, қаратувчи ва' изоҳ-ловчи) угошиқ ҳолда қўллана олади: Остонада паст бўйли, озғин, увада тўнли, оёғига эски калиш кийиб олган, оқ сурп иштони тиз-засидан пастга тушаб турган бир чол турарди. (Ҳ. Ғулом.) На шаҳодат муфти ва на шоирнинг қўлидан бир пуллик иш келса... (А. Қодирий.)-
Уюшик. бўлаклар. Гапда бир хил сўроққа жавоб бўлиб, бир хил синтактик вазифани бажариб, тенг богловчилар ёки сапаш ин-тонацияси билан боғланган бўлаклар. Гапнинг барча бўлаклари уюшиқ бўла олади. қ. уюшиқ эгалар, уюшиқ кесимлар, уюшиқ тўл-дирувчилар, уюшиқ аниқловчилар, уюшиқ ҳоллар.
Уюшиқ кесимлар. Бир' ёки бир неча эгага баравар тобе бўлган кссимлар: Нигорхоним Қўқоннинг кўп хотинларига Караганда сабр-ли ва қаноатли экан. (А. Қодирий.)
Уюшиқ тулдирувчилар. Тўлдирилмишга бир хил маъно ҳамда бир хил грамматик алоқа усули ва воситаси билан боғланган тул­дирувчилар: Бек, Кўршермат келганини, унинг қишлоқ йўлига ~чи-қиши ҳақидаги буйруғини Рахмощулга сўзлаб берди. (Ҳ. Ғулом.)
Уюшиқ эгалар. Бир содда ran таркибида бирдан ортик кел-ган эгалар:-Ишчилар, деҳқонлар, қизил аскарлар халкнинг 'эркин нафас олиши учун қон тўкдилар. (Ҳ. Ғулом.)
Уюшиқ ҳоллар. Бир мазмун муносабатини (мае, ўрин, пайт, мақсад ва х.) билдирувчи бирдан ортик хол: Томлардан, ивиган. оеворлардан буғ кўтарила бошлади. (С. Ахмад)

Фазали феъл.
101
Фонема қатори

Ф
Фазали феъл. Харакатнинг бирон фазасиии (бошланиш, давом этиш, тугаш. босқичипи) ифодаловчи феъл. Мае, бошлашоц, тугат-мок каби.
' Фамильяр лексика. Бетакаллуф, эркин, интим сух.батда (муо-малада) ишлатиладигаи лексика.
Фарингал ундош (<грек. pharynx, pharungos — бўғиз). Тил негизи билан бўғизнинг орқа қисми оралиғида ҳаво йўлининг то-райиши билан (бутиз бўшлиғшшнг актив иштироки бнлан) ҳосил .бўладиган ундош. Mac, ўзб. Ҳ ундоши.
Фарқловчи сема. айн. дифференциал сема.
Феъл. Ҳаракат билдирувчи сўзлар туркуми. Грамматикада ҳа-ракат жуда кенг тушунчага эга бўлиб, у югурмок, сакрамоқ, ух-ламоқ, йигламоқ, севмоқ, ўйламоқ, тинчимо.қ, кўпаймоқ, қуримоқ, совимок ва шу каби феъллар билдирадиган ҳаракат-ҳолатларни назарда тутади.
Феъл бошқаруви. Ҳокнм компонента феъл билан нфодалап-ган бошқарув алоқаси: далаеа чи$мс!Ц; меҳмонларни кузатмоқ, пи-чоқ билан. кесмоқ каби. қиёс. от бошқаруви. қ. бошқарув.
Феъл видлари. ц. вид категорияси.
Феъл замони. к. замон категорияси.
Феъл кесим..Содда гапларда тусланишли феъл формаси (лич­ная форма глагола) билан ифодаланган кесим: Конкрат тадбирла-рингизни айтинг, нима қилаётибсиз, нима қилмоқчисиз. (С. Лнор-боев.) Эъзозхон Қумрига ёшли кўзлари билан тикилди. (Ҳ. Ғулом.) киёс. от кесим.
Феъл кўмакчилар; Феълнинг бирор функционал формасидан ўсиб чиққан (ўсиб чиқаётган) .кўмакчилар: қараб, тортиб, бошлаб, Караганда ва б.: унинг мўлжалига кўра Сидиқжон яна қасам ши­ши, юр деб қисташи керак эди. (А. Қаҳҳор.) Дехқонлар тўдаси қишлоққа қараб югурди. (С. Айний.)
Феъл майли. ,'(. майл категорияси.
Феълнинг биргалик формаси. қ. биргалик нисбати.
Феълнинг от формаси. Феълнинг ҳаракат номини билдирувчи, атрибутов функциида қўлланувчи туслаиишеиз формаси (ҳаракат номи, сифатдош).
Феълнинг тусланишли формаси. Тусланиш систсмасига эга, яъни майл, замон, шахс-сон маъноларини ифодалайдиган ва ганда кесим вазифасида келадиган феъл формаси: ёзяпман, ёзяпсан, ёз-япти; ёзмоқчиман, ёзмоқчисан, ёзмоқчи; ёзай, ёз, ёзеин; ёзсам, ёз-санг, ёзса каби. киёс. феълнинг тусланишеиз формаси.
Феълнинг тусланишеиз формаси. Тусланиш систсмасига эга бўлмаган, яъни майл, шахс-сон каби маъноларни ифодаламайди-ган феъл формаси. Ҳаракат номи, сифатдош, равишдош формаси феълнинг тусланишеиз формаси ҳисобланади: ёзмоқ, ёзадиган, ёз-гунча каби. киёс. феълнинг тусланишли формаси.
Феълнинг функционал формалари. Феълнинг маълум грамма­тик маъно ифодалайдиган, маълум синтактик вазифага мосланган формалари. Феълнинг асосий функционал формалари қуйидагилар: 1) сифатдош (к..), 2) равишдош (к..), 3) ҳаракат но­ми (к.).
Феъл нисбати. қ. нисбат категорияси.
Феъл сўз бирикмалари. Ҳоким компонепти феъл билан ифода­ланган сўз бирикмалари. Мае, паркни айланмоқ, пахта термок, тез юрмоқ, яхши тушунтирмок, каби. киёс. от сўз бирикмалари.
Фигурал маъно. Воқелик билан бевосита боғланмайдиган, нар-са, белги, харакатнинг номига айланмаган маъно. Фигурал маъно вокслик билан номинатив маъно орқали богланади. Мае, шира, тил сўзларининг қуйидаги гаплардаги маъноси фигурал маъно ҳи-собланади: Овознинг шираси қочган, кексалик... (А. Мухтор.) Рус­там дехқончиликнинг тилини яхши ўрганган. (Ойбек.) киёс. номи­натив маъно.
Филологик луғатлар. к., лингвистик луғатлар.
Филология (< грек, phileo — севаман +logos — сўз, билим). Би­рор халқнинг тил па алабий ижодда ўз ифодасини топган мада-ниятини ўрганувчи фанлар мажмуи. Антик филология. Узбек фи-лологияси.
Флексия (< лот. flexio — очиш, ўтиш). Бир неча грамматик маъ-нони бир й$^;ла ифодалайдиган форма ясовчи морфема (рус тилшу-нослигида окончание деб юритилади).
Флектив тил. Грамматик маънолар флексия билан ифодалана-диган тил. Флектив тилларга Ҳийд-Европа тиллар оиласи ва семит тиллари оиласи киради. киёс. агглютинатив тиллар.
Фон. қ. фона.
Фона.' Фонеманинг сўзформа таркибида қатнашаётган кўрини-. ши. Турли сўзформаларда иштирок этаётган бундай фоналар маж­муи фонани ташкил этади. Мае, келади сўзформаси таркибида ол-тита фона иштирок этиб, булардан х.ар бири бошқа-бошқа фоне­манинг шу сўз составила қатнашувчи вакилидир.
Фонема (< грек, phoncma — товуш). Тил бирликларининг то-вуш қобиги бўлиб, уларни ўзаро фарқлаш хусусиятига эга бўлгаи товуш бирлиги. Мае, ўзб. қол, кил, қўл сўзларининг товуш қобиғи бўлиб, уларни ўзаро фарқлашда о, и, ў фонемадари хизм'ат қйлади.
Фонеманинг варианти. Фонеманинг нутқ оқимида ёндош то-вушлар таъсирида пайдо бўладиган кўриниши. Фонеманинг вари-антлари маъиони фарқламайди" ва шу тилда еузлашувчиларнинг айни сўз маъносини тушунишига ҳалал бермайди. Мае, узбек ти-лидаги билди, ичди сўзларининг биринчи бўғинидаги и билан ик-кинчи бўғинидаги и нинг талаффузи бир хил эмае Қиш, қизгин сўзларидаги и товуши билди, ичди сўзларидаги и -тов'ушидан фарқ-ланади. Лекин буларнинг ҳаммасидаги и бир фонеманинг вариант-лари ҳисобланади. қ. аллафона.
Фонеманинг дифференциал белгилари. Бир фонеманинг бошқа фонемага қарама-қарши қўйилувчи фарқли белгиси. Мае, фонема­нинг жарангли-жарангеизлик, лабланган-лаблапмаганлик .каби бел­гилари.
Фонеманинг конститутив белгилари. Фонеманинг сўздаги пози-циясига боғлиқ бўлмаган доимий белгилари.
Фонематик транскрипция. Ф,ақат фонемаларнигина ҳисобга олиш учун ишлатиладигаи транскрипция, киёс. фонетик транскрипция.
Фонема қатори. Айнан бир морфемада фонеманинг кучли ва унга эквивалент бўлган кучеиз вариантларидан иборат қаторй. Мае, рус. вода (сув) сўзидаги о фонемасининг воды — водй — во-

\

Фонемика
102
!03
Форма ясалиш асоси

дяная сўзларидаги кучли ва кучсиз вариантлари бир фонема қа-торини ташкил этади.
Фонемика. 1. Фонологиянинг фонлар ва уларнинг^ сегмент қатори бирлигй сифатида фонемаларга бирлашувини ўрганувчи
қисми.
2. айн. фонология.
Фонетика «грек. ' phonefikos — товушга оид < phone — то-вуш). 1. Тилшуносликпинг нутқ товушларининг ҳосил бўлиш усул-ларини ва акустик хусусиятларини; бўғин, нутқнинг пауза билан ажралувчи қисмлари ва шу кабиларни ўрганувчи бўлими. Тилнинг товуш составини ўрганишда ўз олдига қўйган мақсадига- кўра фо-нетиканинг к\'ййдаги турлари фарқланади: 1) умумий фоне­тика (к.), 2) тарихий фонетика (/£.), 3) тасвирий фо­нетика' (қ.), 4) қиёсий фонетика (/(.), 5) эксперимен­та л фонетика (қ.)■
2. МаълУм тилга хос товушларнинг артикуляцион (физиоло-гик) ва акустик хуеусиятлари, конкрет тилнинг фонетик структура-си: Узбек тили фонетикаси. Рус тили фонетикаси.
Фонетик алмашиниш. Тилдаги фонетик қонуниятлар, асосида бЎладигаи товуш алмашиииши. Бундай алмашиниш товушнинг по-зйцияси билан боғлиқ бўлади ва морфеманинг фонема составини ўзгартирмайди. Мае, рус: сат (сад), глас (глаз), лафка (лавка); ўзб: тес (тез), тик (туг) ва б.
Фонетик анализ. Сўзнииг фонетик структураси, фонетик струк-турада юз берадиган ўзгаришлар, фонетик процесслар, товуш ва ҳарф, сўз урғуси, бўгин ва ш. к. нуқтаи назарлардан бўладиган
анализ.
Фонетик бирлик. Нутк товуши ва шунга асослаиадиган ҳоди-
салар: бўғин (қ.), у рту (к.) ва б.
Фонетик восита'лар.'Сўз, мазмун кабиларни фарқлаш учун хиз-мат қйлувчи фонетик ҳодисалар. Қуйидагилар шундай хусусиятга эга: 1) нутк товушлари (киёс, сув — сев), 2) суз урғуси (киес. кушча-кушча, янгй-янги (ҳозир), 3) фраза урғуси (киес. Дустам келди — дўстим келди), 4) интонация (киёс: Сен борасан.— Сен борасан?).
Фонетик разбор, к. фонетик анализ.
Фонетик сўз. 1. Мустак.ил сўз билан ёрдамчи сузпинг бир ур-ру остига бирлашиб, фонетик жиҳатдан бир суздек айтилиши. Мае, рус: нълугу (на лугу), ўзб. узиям (ўзи ҳам), саммшам (сен би­лан), борганакан (борган экан) ва б.
2. Сўз фонетиканинг ўрганиш объекте сифатида. Сўзформанинг ифода плани. киёс. фонологик сўз, лексик сўз, морфологик сўз.
Фонетик транскрипция. Нутқни ёзишнинг махсус -усули бўлиб,
нутқнинг товуш томони унинг талаффузига тўла мое х.олда акс
эттнрилади. Бундай ёзув усулидан илмий мақсадларда фойдаланИ-
лади. Мае, узбек шевала'рининг фонетик хусусиятларини акс эт-
тириш учун шундай ёзув усулидан фойдаланилади: соғън холэнг,
эбдьнь энЭсь, сельеэвьткэ рэйьс вольд... киёс. фонематик транс­
крипция. ...
Фонетик к.онун. Фонетик- мувофиқликлар, фонетик узгаришлар-нинг регулярлиги ва ўзаро боғлиқлигй. Mac, урғусяз унлининг ре-
дукцияга учраш қонуни, сўз охирида жарангли ундошнинг жаранг-сизлациши қонуни ва б. .
Фоника «грек, phonikos — овозли). Стилистиканинг бир бу-лими. У нутқ товушларининг ва тилдаги бошқа фонетик восита-ларнинг эстетик ва эмоционал вазифаларини ўрганади.
Фонограмма. Сўз ва морфемаларнинг товуш қобиги бўлиб хиз-мат қилувчи нутқ товушлари учун олинган график шакл. киёс. идеограмма.
Фонографик ёзув. Товушларни ҳарфлар ёрдамида акс эттира-диган сзув.
Фонологизация. Фонема вариантининг фонологик хусусиятлар-га эга бўлиши, фонема вариантининг тил товуш системасининг се-миологик релевант элементига айланиши.
Фонологик бирлик. к. фонема.
Фонологик оппозиция. Фонемаларнинг дифференциал белгила-ри асосида бир-бирига қарама-қарши қўйилиши.
Фонологик' позиция. Фонеманииг ссмиологик (дифференниания-лаш) функциясини белгилашда асос бўлувчи .холати. Фонологик позициянинг кучли ва кучсиз типлари фарқланади, к. кучли пози­ция, кучсиз позиция.
Фонологик система. Тилдаги барча" фонемаларнинг ўзаро ало-ка ва боғланишига асосланувчи система:
. Фонологик сўз. Сўз фонологиянинг Урганиш объекта сифатида. киёс. фонетик сўз, морфологик суз ва б.
Фонология (< грек, phone — товуш, овоз+logos — суз, таъли-мот). Тилшуносликнипг нутқ, товушларини сўз ва морфемаларнинг товуш қобиғини фарқловчи восита сифатида ўрганувчи соҳаси.
Фономорфология. айн. морфонология.
Фоностилистика. Стилистиканинг суз ва сўз бирикмалари та-лаффуз вариантларининг экспрессив хусусиятларини ўрганувчи бў-лими,
Фонотактика. Сўз ёки морфема таркибидаги турли позиция-ларда фонемаларнинг ёима-ён кела олишини белгиловчи қоидалар.
Форма бутунлиги. Тил бирликларининг яхлитлигйча форма ўз-гаришиг'а (форма ясалишига) эга бўлиши, қисмларга ажралмаслик ва унинг қисмлари .орасига тилнинг бошқа бирликларини киритиб ■бўлмаслик хусусияти. Мае, қўшма сўзлар форма бутунлигига эга-лиги туфайли уни қисмларга ажратиб" бўлмайди, унинг компонент-лари орасига бошқа бирлик (мае, сўз ёки аффикс) киритиб б\^!л-майди.
Формал грамматика. Гап қурилишида формал ифодасига эга бўлгаи муносабатларни ўрганувчи грамматика.
Формал морфема, айн. аффикс, киёс. материал морфема.
Формант (<лот. formans, formantis — ясовчи). айн. Форма ясовчи аффикс.
Форматив. Суз формасиии ҳосил қилувчи аффикс ёки ёрдамчи сўз. Мае, сифатнинг даража формасиии ясовчи -рок аффикси (ях-широк, кенгрок), феълнинг «қодирлик» маъносини ифодаловчи ана­литик формасиии ясовчи 'ол кўмакчи феъли (ўта олмоқ, бажара ол-мок) ва б. қ. формант, ёрдамчи сўзлар.
Форма ясалиш асоси. Сўз формасининг ясалишига асос бўлув-чи қ.исм. Масалаи, теримчиларимизга сўзида жўналиш келяшиги

Форма ясалиши
104
Фузия

формасиии ясаш асоси — теримчиларимиз; эгалик формасини ясаш асоси — теримчилар; сои (кўплик) формасини ясаш асоси — терим-чи. киёс. сўз ясалиш асоси.
Форма ясалиши. Сўзнинг у ёки бу грамматик маъно ифодалов-чи формасининг ҳосил қилиниши, шуядай формапинг ҳосшГбўли-ши. к. сўз формаси, форматив, қиёс. сўз ясалиши. к, форма ясалиш усули.
Форма ясалишининг аналитик усули. Ёрдамчи сўзлар воситаси­да форма ясалиш усули. Мае, ўқиб кўрмоц, говлаб кетмок, кун сайин сўз формалари кур, кет, сайин ердамчилари воситасида ясалган. киёс. форма ясалишининг синтетик усули.
Форма ясалишининг синтетик усули. Аффикслар ёрда.чида фор­ма ясалиш усули: китоблар (-лар аффикси кўшшк формасини яса-япти), кўрсатяпман (-сат, -яп, -мйн аффикслари нисбат, замон, ша.хс-сон формалариии ясаяпти) ва б. киёс. форма ясалишининг аналитик усули.
Форма ясалиш усули. Сўз формалари ясалишининг йўли. Уз­бек тилида сўз формалари куйидаги- усуллар билан ясалади: 1) синтетик усул (қ. форма ясалишининг синтетик усу-л и), 2) аналитик усул (/{.форма ясалишининг анали­тик усули).
Форма ясовчи аффикс. Сўз формасини ҳосил қилувчи аффикс. Мае, глар (китоблар, ўқувчилар)— кўплик формасини ясовчи аф­фикс: -яп (келппти, ўрганяпти)—ҳозирги замон формасини ясовчи аффикс ва б. киёс. сўз ясовчи аффикс.
Форма ўзгартувчи аффикс, айн. сўз ўзгартувчи аффикс.
Фраза (<грек. phrasis — ифода, нутқ обороти). 1. Нутк.нинг алоқа қилиш бирлиги сифатндаги энг кичик мустақил бирлиги. Бун-дай бирлик одатда гапга тенг' бўлади ва бунда «фраза» термини «ran» терминига мое келади.
2. Энг катта фоистик бирлик — фикр тугаллигига эга, алоҳида интонация, ёрдамида' бирлашган ва ўзига ўхшаш бирликлардан пауза рркали ажратилган жумла.
Фраза урғуси. Маъно жиҳатидан муҳим бўлган нутқ тактини (синтагмапи) урғу ёрдамида ажратиш. Фраза урғуси айни вақтда фонетик-сиитактик роль бажаради; сўзларни такт ва фразаларга бирлаштиради.
Фразема. айн. фразеологик бирлик.
Фразеограмма «лот. phrasis — ибора, нутқ обороти + gram­ma— ёзув белгиси). айн. фразеологик бирлик.
Фразеологизм, айн. фразеологик бирлик.
Фразеологик анализ. Фразеологик бирликларнинг луғавий бир­лик сифатндаги анализи. /с. лексикологик анализ.
Фразеологик антонимия. Фразеологик бирликлараро антонимия: кўнгли oki—ичи кора каби.
Фразеологик бирлик. Тузилиши жиҳатдан сўз бирикмасига, гап­га тенг, семантик жиҳатдан бир бутун, умумлашган маъно англа-тадиган, нутқ проиессида яратилмай, балки нутққа тайёр ҳолда киритиладиган луғавий бирлик. Турғун бирикмаларнинг образли, Кучма маънога эга тури. Мае, ўзб. томдан тараша тушгандай, оёғини кўлига олмоқ, бурнини кўтармок, сичконншг ини минг тан-га ва б." Фразеологик бирликларнинг одатда уч типи кўрсатилади:
1) фразеологик қўшилма (/£.), 2) фразеологик б у-тунлик (/?.), 3) фразеологик чатишма (/{.).
Фразеологик бирликларнинг вариантлари. Фразеологик бирлик­ларнинг составидаги сўз, маълум грамматик формаларнинг айнан бир маъно сақлагани ҳолда ўзгариши билан юзага келадиган кў-ринишлари. Мисол: кўнглидан чщармок — кўнгилдан чиқармоқ, юрагидан чикармок, юракдан чиқармоқ, кўнглидан чиқмоқ, кўнгил-дан чик.чок, юрагидан чиқмоқ, юракдан чиқмоқ каби.'
Фразеологик бутунлик. Маъносини составидаги сўзларшшг маънолари асосида изох.лаш мумкии бўлган фразеологик бирлик-лар. Мае, ўзб.: жони чиқди, хамир учидан патир кабилар.
Фразеологик калька. Узга тил фразеологик бирлигидан қисмма-қисм нусха олиш йўли билан ҳосил қилинган фразеологик бирлик. Mac, бармоқ орасидан қарамоқ фразеологизми русча смотреть сквозь пальцы фразеологизмини калькалаш иатижасида хосил бўл-ган. к. калька.
Фразеологик луғат. Тилнинг фразеологиясини акс эттирувчи, фразеологик бирликлардан тузилган луғат (к. Ш. Раҳматуллаев, Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик лугати, Тошкент, 1978). к. лингвистик луғатлар.
Фразеологик оборот, айн. фразеологик бирлик, Фразеологик омонимия. Фразеологик бирликлар орасидаги омо­нимия, к. фразеологик омонимлар.
Фразеологик омонимлар. Талаффузи ва ёзилиши бир хил. бит-тадан ортиқ фразеологик бирлик: бошига кўтармоқ (қаттиқ .шов-қин қшшоқ)—бошига кўтармок (гокеак даражада иззат-хурмат қилмоқ).
Фразеологик синонимия. Фразеол'огик бирликлар орасидаги си­нонимия, Қ. фразеологик синонимлар.
Фразеологик синонимлар. Денотатив маъноси бир хил, коняа-татив маъноси (маъно оттенкаси, стилистик бўёғи) ва б. ба-ьзи хусусиятлари ўзаро фарқли фразеологик бирликлар. Мае, оғзига талқон солмоқ — мум тишламоқ каби.
Фразеологик чатишма. Маъиоси составидаги сузлариинг маъно-сидан келиб чиқмайдиган, ҳатто унга зид маъно ифодалайдиган фразеологик-бирликлар. Мае, ўзб.: оёғини қўлига олмок («жуда тез юрмоқ, югурмоқ») каби.
Фразеологик қўшилма. Составидаги сўзлар лексик маъно мус-так.иллиги сақланадиган, бири иккинчисининг боғли маъносини ре-аллаштирувчи контекст вазифасиии' ўтайдиган синтагма. Мае, тил сўзининг «нозик томон, сир» маъноси фразеологик боғли маъно бу-либ, касб-корни англатувчи саноқли сўзлар билан богланишида ре-аллашади. Мае, дгхкончиликнинг тили каби.
Фразеология «грек, phrasis —ибора + logos —тушунча, таъ-лимот). I. Тилшуносликнинг фразеологик бирликларини ўргаиувчи бўлими.
2. Тилнинг фразеологик бирликлар состави (мажмуи). Фрикатив ундошлар «лот. fricatio —ишқаланиш). айн. сир-ғалувчи ундошлар.
Фузия (<фран, fusion — қўшилиш, тугатиш<лог. fusio — қуйиш, Қуйма). Фонема составининг ўзгариши (ёнма-ён фонемаларнинг сингишуви натяжаеида фонемалар чегарасининг ноаниклашуви, бир

Функционал кўчириш
106
107
Шартли майл

фонеманипг ҳар икки морфема состави учун умумий бўлиб қолиши. Mac, рус: приду (при+иду), ўзб.: ўқиётирман (ўқий-йотирман) каби.
Функционал кўчириш. Бир предмет номини бошқа предметга бажарадиган вазифасидаги ўхшашлик асосида кўчириш. Mac, ўк, қанот сўзларининг замбаракнинг ўки, самолётнинг қаноти бирикма-ларидаги маъноси функционал кўчириш асосида пайдо бўлган.
Функционал семантика. Сўз семантикасипинг ўзгаришини улар
аиглатган нарсаларнинг бир хил функция бажариши билан изох.-
ловчи назария. Мае, рус: перо (қуш пати)—перо (ёзув қуроли).
• Функционал стилистика. Стилистиканинг функционал стилларни
ўрганувчи бўлими.
Функционал стиллар. Тилшшг инсон фаолиятийинг у ёки бу соҳаси билан боғлиқ функиияларига кура ажратиладиган стиллар. қ. расмий-иш стили, илмий стиль, публицистик стиль, бадиий стиль, сўзлашув стили.
Функционал сўзлар. Ердамчи сўзлар па модал сўзлар учун умумий атама.
Функционал форма. Сўзнипг маълум бир грамматик маъно (грамматик категорияга хос бўлмаган маъно) ифодаловчи формаси. Мае, отлардаги субъектив баҳо формалари (укагинам, укажон каби), феълнинг сифатдош, равишдош, ҳаракат номи формалари ва б. к. отнинг функционал формалари, феълнинг функционал форма­лари. қиёс. категориал форма.
Функция (< лот. functio — фаолият, бажарищ). Тил бирликла-ри ва улар асосида тузилувчи синтактик бирликларнинг нутқда ба­жарадиган вазифаси. к. сўзнинг функциялари, гапнинг функция-лари.
Функциядошлик. қ. функционал кўчириш.
X
Халқаро тил. Миллатлараро алоқа воситаси сифатида тавсия этиладиган сунъий тил.
Халқ этимологияси. Ғзга тилга оид, ҳали ўзлашиб кетмаган сўзни товуш томондан яқин бўлган ўз сўзга боғлаш; реал фактлар-га асосланмаган ҳолда, фақат "товуш томониншгг тасодифийлигига кўра ўзича қисмларга ажратиб изоҳлаш. Мае, маникюр сўзини мани кўр каби ажратиб изохлаш. киёс. сохта этимология.
Хат боши. айн. абзац 1.
Хослик формаси. к. қарашлилик формаси.
Хусусий тилшунослик. Айрим бир тил ҳақддаги фан. Мае, ру­систика—рус тили х.акидаги фан. киёс. умумий тилшунослик.
Ч
Чама сонлар. Ноаииқ миқдорни билдирувчи сонлар. Миқдор соннинг бу тури икки усул билан: аффиксация ва композиция усули .билан ҳосил қилинади. Аффиксация усулида чама сонлар санок, сонларга -лаб, -тача, -ларча аффиксларидан бирининг- қўшилиши билан ҳосил бўлади: ўнлаб, юзлаб, саккизтача, йигирма бештача, ўнларча, мингларча каби. Композиция усулида чама сон маъноси
сонларни жуфт ҳолда қўллаш билан (жуфт сон формаси орқали) ифодалакади: беш-ўн (кун), ўн-ўн беш (киши) каби. Чаппа луғат. к. терс луғат.
Частота. Лингвистик ҳодисанинг нутқда оз-кўп учраши. Частотали луғат. Сўзларнинг нутқда қўлланиш миқдори, про­цент нисбати ҳ,ақида маълумот берувчи луғат. (Мисол учун қа-ранг: И. А. Киссен: «Словарь наиболее употребительных слов со-' временного узбекского литературного языка», Ташкент, 1972)".
Чегара формаси. Отнинг, ҳаракат-ҳодисанинг вақт, масофа ёки объект нуқтаи назаридан чегарасини билдирувчи формаси. Бу фор­ма -гача аффикси ердамида ясалади: Стадионгача, кишгача, тизза-сигача каби: У станциядан Рлтинсойгача бўлган узок йўлда бир сўз ҳам айтмай жим ва маъюс келди. Намотки пунктда шу вақтгача иш -бўлса? (Ҳ. Ғулом.) Ок кўйлаганинг енгларини билагигача ши-марган Ахмаджон кабинага эгилиброк кирди-да, рулга ўтириб, ма-шинани хайдаб кетди. ■ (Ғ. Ғулом.)
Чегара ҳоли. Ҳаракат-ҳолатнинг вақт ёки масофа нуқтаи наза­ридан чегарасини билдирувчи ҳол. Ҳолнинг бу тури отнинг -гача аффикси ердамида ясалувчи чегара формаси ердамида ифодалана-ди: Тўгрисини айтсам, бахордан кеч к уз гача кишлак- кишиси учун шароитнинг ўзи топилмайди. (О. Мухторов.) Бу атрофларга автобус келмас экан, марказгача пиёда кетишга тўғри Келди. Ц (X. Тўхтабоев.)
Чет сўзлар. қ. варваризмлар.
Чиқиш келишиги. Иш-ҳаракатпинг бошланиш ўрни, пайти, ман-баи, сабаби каби маъноларни билдирувчи кслишик. Бу келишик формаси -дан аффикси ердамида ясалади: уйдан (кстмоқ), тоғдан (келмоқ), кувончдан _(энтикмоқ) каби.
Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш ran. к. У'хшатиш эргаш ran.
Чоғиштирма грамматика. Қардош бўлмаган тилларпинг грамма­тик қурилишини солиштириб ўрганувчи грамматика: рус ва узбек тилларининг чсғиштирма грамматикаси. қиёс. қиёсий грамматика.
Чогиштирма даража. к. озайтирма даража.
Чоғиштирув боғловчилари. Эргаш гапни бош гапга қиёслаш, чо-
гиштириш мазмуни билан боғлаш учун хизмат қиладиган боғлов-
, чилар: гўё, гўёки. У кизга шундай тикилдики, гуё шу карашдаёк