Идиев Акбар Аваз ўғли Ўзр фа абу Райҳон Беруний

Қабила (уруғ) номи
Тарқалган маскани
қатағон	Бухоро, Балх, Қундуз, Кўлоб, Файзобод
қирғиз	Чағониён, Ҳисор (12 минг оила атрофида)
манғит	Бухоро
Қипчоқ	Чечетку^2, Қаттақўрғон ва Самарқанд оралиғи, Сарипул
Қўнғирот	Бухоро, Термиз, Шеробод, Қашқадарё вилояти
Найман	Хулм^3, Термиз
Қанғли	Хулм
Олчин	Самарқанд, Чордара (Чаҳордара) ва Хўжа Хайрон ^4оралиғи, Балх
Татар	Туркистон
Меркит	Чечекту
Сайканчи (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Кахмерд^5
Тулкичи (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Кахмерд
Килаги (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Кахмерд
Заранги (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Кахмерд

Асарда келтирилган маълумотлар асосида юқоридаги жадвалга киритилмаган маълумотлар асосида жадвал тузиб чиқдик:

1-жадвал

қабила (уруғ) номи	Тарқалган маскани
Уйғур	Олмалиқ
Аймоқ (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Чечекту, Дараи-Суф^6, Керки, Маймана,
Араблар	Хулм
Тўққиз ўғиз (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Тўққиз ўғиз ^7
Ҳазорийлар (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Кахмерд
Қирғиз	Олмалиқ, Андижон, Селенга^8, Ўш, Ясси, Туркистон, Хутталон, Қирғиз дарёси
Қалмоқ (қалмиқ)	Олмалиқ, Дашти Қипчоқ, Селенга, Туркистон
Қозоқ	Олмалиқ, Талас, Туркистон, Ўш
Ўзбек-қозоқ	Андижон
Турк	Туркистон, Чигил, Кахмерд
Мўғул	Туркистон
Ўзбек	Туркистон, Андижон (асосан қишлоқларда), Қошғар
Хирхиз (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Хирхиз^9
Қўчманчи ўзбеклар	Чағониён
Халаж (92 ўзбек уруғи таркибига кирмайди)	Халаж
Занг	Занг тоғлари

Ушбу тадқиқод давомида “Баҳр ул-асрор” асарида учраган ўзбек халқ оғзаки ижодида энг кўп учрайдиган 92 ўзбек уруғи таркибидаги қуйидаги уруғлар учрайди: дўрман, арғун, баҳрин, қирқ, уйсун (ушун),қатағон, қалмиқ, қўшчи, қозоқ, жалоир, арлот, буйрак, кераит, сарой, олчин, найман, қўнғирот, қанғли, манғит, уйрот, ўтарчи, қипчоқ, тубай, кенагас, юз, келечи, уз (ўз), хитой, мўғул, уйғур, қирғиз, араб, можар, минг, қиёт, ширин, месит, турк, татар, туркман (жами 40 та).

92 ўзбек уруғи ҳақидаги маълумотлар нафақат ҳалқ оғзаки ижод намуналарида балки дипломатик алоқалар давомида ҳам ишлатилганлига гувоҳ бўламиз. Хусусан Абдуллахон II Ҳинд подшоси Акбаршоҳ билан ёзишмаларида 92 ўзбек уруғи тилга олиниб ўтилади [22: 76]. Ушбу таъриф расмий доираларда қўлланилганлиги унинг илмий қийматини оширишга хизмат қилади.
Шу билан бирга, мазкур асарда қизилбош, туркман, татар, араб, яҳудий, қозоқ, қалмоқ, афғон, ҳазорийлар в.б. этнонимлар ҳақида қимматли маъумотлар учрайди [3: 163]. Уларнинг хўжалик фаолиятига оид маълумотлар шаҳарлар тавсифи доирасида берилганлиги асарнинг ўзига хос характерли жиҳати ҳисобланади. Қуйида мазкур маълумотлар ва таҳлилини амалга оширамиз:
Дашти Қипчоқ ҳақида тарихчи Мустофий айтади: олтинчи иқлим шароитида. Чиройли текислик ва ўтлоқлардан иборат. Хазар денгизининг шимолида жойлашган. Унда шаҳар ва қишлоқлар оз. Жўчихон ибн Чингизхоннинг пойтахти бўлган. Aсосий аҳолиси - кўчманчилар. Унинг машҳур шаҳарлари: Хазар, Буртас, Сарой Боту, ва Ҳожи Тархон (кўпроқ Aштархон номи билан танилган) ҳисобланади. Соҳибқирон Aмир Темур даврида, Чиғатой қўшинининг босқини ва талон-тарож қилиниши натижасида уларнинг аксарияти харобага айланди. Ҳозирда у ерда қалмоқлар устунлик қилмоқда. Улар асосан чорвачилик билан шугулланган [3: 26]
Зомин - Мовароуннаҳр вилоятларидан ва Самарқандга бўйсунади. Ўзининг кўплаб шаҳар ва қишлоқларга эга, у ҳам бешинчи иқлимдан. Унинг об-ҳавоси мос ва ёқимли. Ҳубубот¹⁰ ва унинг мевалари олинади. Унинг халқи жасорат ва мукаммалликдан маҳрум [3: 48].
Самарқанд - Мовароуннаҳрнинг шонли шаҳарларидан бири ва у ҳам бешинчи иқлимдан эканлиги маълум. Қадимги даврларда шаҳарнинг ўзи, қалъа ва баъзи қишлоқларни ўз ичига олган дала бор эди. Ушбу майдон девор билан ўралган эди, унинг узунлиги эллик минг қадам. Қадимги шоҳлар даврида Самар ибн Aфрикаш Яман подшоҳи буйруғи билан беш юз минг отлиқ билан бу ҳудудга кириб, шаҳарни қамал қилди. Қўлга киритилганидан кейин у қалъани ва бошқа биноларни вайрон қилди ва уларни ер билан яксон қилди ва шунинг учун бу шаҳар Самар кенд исмини олди, яъни Самар томонидан вайрон қилинган шаҳар. Aраблар бу жойга Самарқанд деб ном берган. Шаҳарнинг асосий маҳсулотлари донли экин ва мевалар бўлган. Мевалардан узум, гилос ва олманинг турли навлари экилган. Асосий маҳсулотлар қоғоз, яшил мармар, қурилиш ёғочи, бўйоқ ва олма ҳисобланган. Аҳолиси суннийликнинг Ҳанафий мазҳабида бўлиб, ўрта бўйли, чиройли қоматга эга бўлишган. [3: 53-54]
Шош - Сайхун дарёсининг нариги томонидаги шаҳар ва Туркистонга тегишли, бешинчи ва олтинчи иқлим орасида жойлашган жойдир. У “Чоч” деб ҳам номланади, аммо ҳозирги кунда Тошкент номи билан машҳур. Яхши иқлимдадир. Кўп бўйсунувчи қишлоқлар мавжуд. Тоғларда фируза, темир ва қалай конлари бор, аммо улар ҳозир ўзлаштирилмаяпти. Шош тоғларининг бир қисмида тош каби ўтин ёқилади ва унинг куллари ниҳоятда оқ бўлиб, у билан кийим ювилганда совун ўрнини босади. Уларнинг айтишича, ушбу ҳудуднинг хусусиятларидан бири қўзғолон ва тартибсизликлар муттасил юз беради шунинг учун улар ҳудудни: аш-Шош деб атайдилар. Бу жой иблиснинг қолиши демакдир. Дарҳақиқат, буни тарихий кузатувлар тасдиқлайди ва Эрон шоҳлари давридан то ҳозирги кунгача бу нотинч диёр душманлик ва зўравонлик изларидан холи эмас эди. Шошнинг катта туманларидан бири Шоҳрухия қалъаси бўлиб, Aмир Темур Кўрагоннинг ўғли Мирзо Шаҳрух шарафига қурилган ва қадимги даврларда у Бинкат деб номланган. Шоҳрухия – Сайхун (Сирдарё) дарёси бўйидаги жуда мустаҳкам ва олинмас қалъа унинг ёнидан дарё оқиб ўтиши сабабли, дарё Шохрухия деб ҳам аталади. Шошнинг яна бир тумани – Пискент. У жуда қулай жойда ва озуқа мўл-кўлдир. У ерда кўплаб қишлоқлар ва қишлоқлар билан бирга, кенг унумдор ерлар ва далалар бор. Шош аҳолиси жасур отлиқ чавандозлар ва жангчи табиатига эга. Шошнинг (машҳур) маҳсулотларига қора тариқ (ич кетишда энг яхши дармон), нашатир, қалмоқ қуллари, мўйна киради [3: 56].
Чағаниён¹¹ – Мовароуннаҳрда жойлашган тўртинчи бешинчи иқлимдадир. У Термизнинг шимолида, Кеш ва Самарқанднинг жанубида жойлашган. Жайҳун дарёси ҳақидаги ҳикояда эслатиб ўтилган Жайхунга қуйиладиган аксарият дарёлар шу ердан оқиб ўтади. У ҳозирги кунда Ҳисор номи билан машҳур, чунки унинг маркази Ҳисори Шодмон шаҳри ҳисобланади. Ҳисори Шодмон - бу жуда кучли ва олинмайдиган қалъа (баланд тоғ тепасида жойлашган) демакдир. Баъзилар ушбу қалъани Тўмарис номи билан боғлашади. Бир сўз билан айтганда, ушбу ҳудуд ушбу минтақанинг машҳур вилоятларидан биридир. Унга кўплаб бўйсунувчи туманлар, қишлоқлар ва аҳоли пунктлари мавжуд. Чағониёнда кўплаб дарёлар мавжуд. Унинг экинлари гуруч, нон, бошқа донли ўсимликлар ва мевалардан эса узум ва олма ҳисобланади. Полиз экинларидан жуда яхши қовунлар йиғилади. Тоғларда табиблар учун даволовчи ва туя истеъмоли учун зарур ўсимликлар ўсади.
Маҳаллий Чағониёнликлар маданиятли ва ўқимишли ҳисобланиб, дарвеш табиатига эга; жасоратда улар мўтадиллар. Бу ердаги иқлим одатдагидан бир даража паст бўлганлиги сабабли, у ерда чиройли ва ингичка одамлар кам. Ҳозирги пайтда Чағониён аҳолисининг аксарияти кўчманчи ўзбеклардир [3: 59].
Фарғона - Мовароуннаҳр таркибига киради. Бешинчи иқлим минтақаси. Мўғуллар ҳукмронлигининг дастлабки йилларида у тартибсизликка тушиб қолди. Кайдухон ибн Коший ибн Ўгудейхон уни тиклаш учун ғайрат кўрсатиб, уни аввалги кўринишига қайтарди. Ундан кейин бу минтақа Чиғатойхон ибн Чингизхоннинг авлоди Дувахон ибн Барақхонга тегишли эди ва у аста-секин уни обод қилди. Унинг одамлари ақлли, тезкор, ўзига хос ва таъсирчан. Жангчидан раиятгача уларнинг барчаси мард, жанговор ва ташаббускор. Бу вилоятда кўплаб олимлар бор ва аксар фиқҳшунослар айнан шу ҳудуддан етишиб чиққан [3: 64].
Қўбодиён - ўтмишда Мовароуннаҳр ҳудуди ҳисобланган. Баъзилар уни Хутталоннинг бир қисми деб ҳисоблашган аммо энди у Балх вилояти музофотига киради ва Жайхуннинг нариги томонида, унинг қирғоғида жойлашган. Унинг суви Вахш дарёсидан келади, унинг бошланиши Кофирниҳон номи билан машҳур. Унда кўплаб қишлоқлар ва аҳоли пунктлари мавжуд.
У ерда яхши ҳосил бўлади, ерлари унумдор. Мевалар, узум ва анорлар орасида машҳур, шунингдек, ёзги хоналарда сақланадиган “баргар” ва “хабар” деб номланган қайнатилган узум навлари ва “офтоби” деб номланган бошқа нави ниҳоятда яхши. Унинг аксарияти совға ва ўлпон сифатида қўшни ҳудудларга олиб кетилади.
Унинг аҳолиси асосан ўқимишли, шунинг учун ҳеч қандай қишлоқ йўқки, у ерда билимларни ўргатиш ва уни эгаллаш йўлидан юрмасин. Бироқ, ушбу ҳудуд аҳолисининг табиати юқори даражаларга ва етакчиликка интилишга мойил бўлиб, ҳар бир киши қандайдир тарзда амалдор бўлишни биринчи ўринга қўяди. Қўбодиён аҳолиси меҳмоннинг истакларини бажаришда ва саёҳатчиларга ҳурмат кўрсатишда бошқа минтақалар аҳолисидан истисно тариқасида фарқ қилади (ҳудуд аҳолисига нисбатан Нодир Муҳаммад таърифи)[3: 66].
Кеш - Мовароуннаҳр шаҳарларидан ва бешинчи иқлимда жойлашган. Шаҳрисабз шаҳри кўзларни қамаштирадиган кўкаламзор ва гулларнинг мўллиги туфайли “Шаҳрисабз” номи билан аталади. Бу дунёдаги энг гўзал жойлардан бири ҳисобланади; жуда яхши ва жозибали иқлими бор. Намоз ўқиш гўзал ва завқли. У Чағониён, Самарқанд ва бошқа минтақалар билан чегарадош. Кешдан Самарқандга битта йўл бор. (Муаллиф томонидан Кешга таъриф бериш давомида Оқсаройнинг ушбу даврда бузилганлиги қайд этиб ўтилади, шу билан бирга, М.Вали Шайбонийхон қабри айнан шу шаҳарда жойлашгалигини айтади аммо Самарқандда жойлашган Шайбонийхон даҳмаси Н. Веселовский томонидан ўрганилганда бош чаноғисиз мавжуд одам танаси топилиб айнан шу далил асос сифатида олинади) [3: 75].
Мовароуннаҳр Шарқ мамлакатларидан биридир. Aслида Жайҳун (Амударё) ва Сайхун дарёси ўртасида жойлашган барча шаҳар ва шаҳарчалар, минтақалар, қишлоқлар ва аҳоли пунктлари, тоғлар ва текисликлар Мовароуннаҳр деб номланган. Шундай қилиб, Термиз, Қўбодиён, Вахш, Чағониён, Насаф, Кеш, Самарқанд, Бухоро, Фарғона, Хутталон Мовароуннаҳрга тегишли бўлиб, Бадахшон, Тошкент, Сайрам ва Туркистоннинг аксарият қисми унга тегишли эмас. Қадим замонлардан то ҳозирги кунгача Мовароуннаҳрнинг пойтахти Самарқанд бўлган.
Мовароуннаҳр аҳолиси камбағалларнинг дўсти, сахий, фазилатли, сабрли, самимий ва жасур; маҳаллий аҳоли унинг подшоҳлари ва ҳукмдорларини лаънатламайди, улар қанчалик золим бўлишидан қатъий назар, уларга қарши исён қилмайди. Бироқ, бу мамлакатнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у бошқа мамлакатларнинг тажовузларидан келиб чиқадиган зулм ва адолатсизликка тоқат қилмайди. Мовароуннаҳр аҳолиси ўз мамлакатларини ҳар жиҳатдан бошқа мамлакатлардан устун қўйишади.
Дарҳақиқат, ҳозирги пайтда дунёнинг барча бошқа мамлакатларидан, айниқса Исломнинг кўрсатмаларига риоя қилиш, тақводорлик, шариат ва тариқат софлигини сақлаш, Ислом байроғига содиқлик бўйича биринчидадир [3: 53]
Aймоқ (Шарқий турк. «Уймак» сўзидан - «йиғиш») дастлаб маълум бир ҳудудда юрган қабилани, кейинчалик - қабилалар иттифоқини, бир неча бир ҳил қабилаларнинг сиёсий иттифоқини англатган. [3: 49]
Aндижон – у ҳам Мовароуннаҳр шаҳарларидан ва у Фарғона вилоятининг маркази. У ерда ҳар хил халқлар бор, аммо ўзбеклар унинг аксарият қишлоқларида жойлашганлиги сабабли, ушбу минтақада уларнинг бошқаруви кучлидир. Бу пайтга келиб ҳокимият ўзбек-қозоқларга ўтди ва қирғиз қабилаларининг бу минтақадан ўтиши урушнинг урфга киришига сабаб бўлди. Душманнинг кўплиги туфайли бу ҳудуд аҳолиси ҳеч қачон қуролларини ташлаб кетмайди. Қишлоқ бошлари ва деҳқонлар дала ишлари билан банд бўлганларида ҳам, улар ёнида камон ва ўқ-ёй тутишади. Ушбу шаҳар аҳолисининг барча қатламлари низо ва уруш санъатини яхши билишади. Улар жанг қилишга шунчалик жонкуяр эдилар, гўё уларнинг танлари жанг учун туғилган ва уларга бўйсунган. [3: 53]
Оқсу (в) - вилоят шаҳарларидан. Қашқар ва Хитойга яқин жойлашган. Унинг чуқур жарлик бўйида жуда мустаҳкам ва енгилмас қалъаси бор. Ушбу шаҳар аҳолисининг аксарияти қўшинга боришади. Мўғулистоннинг қирғизлари, қалмоқлари, қозоқлари ва бошқа талончиларининг шаҳар орқали доимий ўтишлари бу минтақанинг фаровонлиги катта зарар етказди. [3: 16]
Олмалиқ - Уйғур шаҳарлари орасида Мовароуннаҳрга энг яқин шаҳар. Чингизхон Олмалиқдан Жайҳунга қадар барча ерларни Мовароуннаҳрга тегишли деб ҳисоблаб, уларни иккинчи ўғли Чағатойхонга суюрғол сифатида берган. Уларнинг айтишича, Чингизхон Хуросон тўқувчиларининг етмишта оиласини Туронга ҳайдаб чиқарганида, бу ерда ҳар қанча ипак кийим тўқишга уринишмасин, улар Хуросон кийимларига ўхшамаган. Бунинг сабабини иқлимнинг хилма-хиллигидан топиб, улар подишохга (Чингизхон назарда тутилмоқда) мурожаат қилишди.
Ҳозирги кунда мўғул қабилаларидан бири уйғурлар бўлиб, уларнинг номи шу ном билан аталганлиги ушбу китобнинг охирги жилдида баён етилган. Ҳозирда бу мамлакатдан китоблар ва рисолалардан бошқа ҳеч нарса қолмаган. Олмалиқнинг баъзи дашт ва водийларида қалмоқлар яшайди, яна қирғиз ва қозоқ қабилалари ҳам ҳудуд даштларидан қўним топганлар. Бироқ, унинг биноларидан асар ҳам қолмади. Ер ва қисман даштлари суғорилиб, экилади.[3: 17]
Талас - у Туркистон шаҳарларидан. Илгари бу шаҳар унинг пойтахти эди, уларнинг орасидаги масофа (Туркистон ва Талас орасидаги масофа назарда тутилмоқда) бир ойлик йўлдан кўпроқ. Мазкур минтақа аҳолиси уни Талаш деб аташади. Тахминан беш фарсангдан узоқроқда бирон шаҳарнинг харобалари борлиги эшитилган ва эҳтимол, ўша шаҳар Таласдир. Aйни пайтда минтақада қозоқ қабилалари яшайди . [3: 35]
Ўш - Қашқар ва Уйғуристон чегараларига яқин жойлашган. Ўтган асрларда бу Исломнинг чегараларидан бири деб ҳисобланган. Ўшнинг хизматлари ҳақида баъзи ҳикоялар мавжуд бўлиб, у пайғамбар Сулаймон (а.с.)га бағишланган, унда Тахти Сулаймон номи билан машҳур бўлган эски бино бор ва унда Сулаймон (а.с.) издошларининг аксарияти дафн этилган. Ўшни босиб олиш пайтида у ерда кўплаб араб раҳбарлари шаҳид бўлди.
Ҳозир Ўш фаровонликдан узоқ ва ободонлаштиришдан йироқ.
Вақти-вақти билан унинг ёнида қирғиз қабилалари ва қўзғолончи қозоқлар ҳаракат қилишади, бўри каби сайр қилиб, мусулмонларни талайдилар. [3: 19]
Татарлар - аслида бу сўз туркий қабилалардан бирининг исмини англатса-да, кейинчалик шу ном билан Туркистонда махсус жой деб атала бошланди.
Баъзи хроникаларда татарлар ва мўғуллар турк подшоҳлари авлодларидан икки ака-ука (Татар ва Мўғул) бўлганлиги айтилади. Биродарлар ўртасида отанинг ўлимидан сўнг тахт учун кураш бошланди ва бу кураш очиқ урушга айланди
Бугунги кунга қадар Рум ва Шом халқлари ва Ғарб мамлакатларининг бошқа халқлари, Мовароуннаҳр ва Туркистон аҳолиси татарлар деб номланади. Қадимда татарлар қуёшга сиғинишган, улар билан хитойликлар ўртасида яхши муносабатлар ва ҳамжиҳатлик мавжуд бўлган. Бугунги кунда татарлар ўзбек қабилаларидан биридир [3: 31] (Бу маълумот Сайфиддин Ахсикантийнинг “Мажмуат-таворих” ва “Асомий навайду ду фирқаи ўзбек” асарларида (манбада “тотор” шаклида қўлланилган) учрайди).
Асарнинг сўнгги жилди (Б.Ахмедов томонидан берилган таъриф) нафақат географлар учун балки, тарихчи, этнограф, лингвист, биологлар учун фойдали ҳисобланади, ундаги этнографик маълумотлар асосан ҳудуд номлари билан боғланган ҳолда келади ҳамда улардаги этник маълумотлар асосан аҳолининг хўжалик фаолияти билан боғлиқ. Шу сабабли, мазкур асардаги хўжалик фаолиятга оид маълумотлар кўпроқ ёритилганлиги ҳамда шу орқали маълум ҳудуд аҳолисининг қайси фаолият билан шуғулланганлиги ва у ҳудудда мавжуд экология ва фойдали қазилма ва тупроқ унумдорлиги борасида хулосалар қилиш мумкин.
Хулоса
Хулоса ўрнида Маҳмуд ибн Валининг “Баҳр ул-асрор” асари Марказий Осиё хусусан Мовароуннаҳр тарихига оид кам сонли энциклиопедик асарлардан бири эканлиги билан ниҳоятда қимматли асар ҳисобланади.
Шу билан бирга, мазкур асар астрономик маълумотлар келтирилган сўнги йирик илмий ишлардан бири ҳисобланади.
Асарда келтирилган маълумотларнинг аксари ўзидан олдин яшаб ўтган олимлар асарларидан олинган бўлса-да муаллифнинг ўзи яшаган давр бўйича берган маълумотлари ниҳоятда қимматли саналади. Бунга асосий сабаб сифатида биз Маҳмуд ибн Валининг кўп сафарларда бўлганлиги ва айнан шу сафарлар давомида шаҳар ва манзилгоҳларни бевосита ўзи кўриб гувоҳи бўлганлиги ва ўқувчида умумий хулоса ҳосил бўлиши учун қисқача шаҳар тарихига оид ўзга муаллифларнинг келтирган фикрларини келтириб ўтади.
Асарда Андижон, Ўш, Олмалиқ, Оқсу (в), Талас тавсифи берилганда бу ҳудудга кўплаб қозоқ ва қирғизларнинг миграция амалга ошганлигини кўришимиз мумкин. Бу бевосита уларнинг жунғорлар ҳужуми натижасида жанубга силжиши доирасида узоқ вақт давом этган (XVI-XVIII асрлар мобайнида) сиёсий жараён ҳисобланади. Ушбу маълумотлар ҳам асар қийматини оширувчи омиллардан бири саналади.
XVII аср биринчи ярмида Мовароуннаҳрда қулчилик бозорлари (Шош шаҳри тавсифида берилган) борлиги тўғрисидаги маълумот ҳам аҳамиятли саналади. Бу орқали биз бу даврда асосий кураш шимолий ўлкаларда Дашти Қипчоқда мавжуд халқлар билан олиб борилганлиги ва асирлар эса асосан қалмоқлардан бўлганлиги тўғрисида хулоса қилишимиз мумкин.
Манбадаги этник маълумотлар Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарида берилгани каби жой номлари тавсифи билан бирга берилганлиги ҳудуд аҳолиси унинг хўжалик фаолияти тўғрисида аниқ хулоса чиқариш имконини беради.
Муаллиф томонидан ўзга манбаларда учрамайдиган ўзбек-қозоқлари жумласи Андижон шаҳри тавсифида келтириб ўтилади (бошқа манбаларда асосан улар алоҳида этник бирлик сифатида қайд этилган, М.Вали томонидан ҳам ўзбек атамаси турли кўриниш (ўзбек атамаси Жўжининг ўғли Тўқай Темур қўшинининг асосини ташкил этганлиги ҳақида маълумот ҳам мавжуд)да қўлланилганлигини ўзбекларнинг ўтроқлашган ва ўтроқлашмаган қатлами ҳамда Дашти Қипчоқда истиқомат қилувчи қатламларга бўлинганлиги билан изоҳлаш мумкин).
Умуман олганда мазкур давр Мовароуннаҳрдаги этник жараёнлар миграцион жараёнлар туфайли илмий жиҳатдан ўрганиш мураккаб ҳисобланиб, “Баҳр ул-асрор” асари мазкур муаммони ўрганишда бирламчи манба сифатида муҳим илмий қийматга эга асар ҳисобланади.