Идеал газларда жараёнлар

r = r₁ + r₂ + r₃ + … r _k
Bu ifodaga gazning xolat tenglamasi tadbiq etilsa bo‘ladi.
p = RT (n₁+n₂+n₃+…n_k) bo‘ladi.
Gazlar aralashmasining tarkibini bilgan xolda, bu qonundan foydalanib, gazlar aralashmasining umumiy bosimini topish mumkin.
Ideal gaz jarayonlari
1. Izotermik jarayon. T= const da gaz xolatini uzgarishi tufayli sodir buladigan jarayondir.

Bunda Bol-Mariot konuni urinlidir. Uzgarmas xaroratda berilgan gaz massasining bosimi bilan uning xajmini kupaytmasi uzgarmas kattalikdir. PV= const (1)

Bu boglanish (P, V) 1 diagrammada giperbola kurinishida buladi.

T₃ >T₂>T₁ xollarda giperbola yukoriga ekan. Izotermik jarayonlarda bosimning uzgarishi bilan xajm uzgarishi sikiluvchanlik koeffitsienti orkali ifodalanadi

ya’ni T=const deb ataladi bosim bir-birlikka uzgarganda xajmni nisbiy uzgarishi kuriladi.

2. Izobarik jarayon. P=const deb ataladi amalga oshadi va Gey-Lyussak konuniga buysunadi. Ya’ni : berilgan gaz massasining xajmi xaroratga chizikli boglanib uzgaradi

V_t = V₀ (1+  t) (3)

V₀ - 0⁰ C dagi xajm

V - t ⁰ C dagi xajm

 - xajmni kengayish koeffitsienti.

Juda kup gazlar ustida utkazilgan tajribalarda Gey-Lyussak  ni bir xil bulishini va u 1/273 teng ekanligini topdilar.

(3) dan

Agar T₀= 273 va T=273+1 desak

yoki chikadi.

(3) ni grafigi (4) ni grafigi

V V

P₁=const

P₂

-273 0 t⁰ C

3. Izoxorik jarayon : V= const da amalga oshadi va Sharl konuni nomi bilan yuritiladi :

R=R (1+ t) (5)

Bunda gaz bosimining termik koeffitsienti

bulib, t= 1 ⁰ S da

bulishini P

S harl tajribada topdi P₀ 1 P₀ V₀T₀

( 5) ni grafigi P₀' 1' P₀' V₀'T₀'
( 5) ni

P₁ P₁V₁T₁
k urinishda yozish mumkin.

V₀ V₁ V

Demak,

(3) va (5) lardan kurinadiki t kamayishi bilan R va V lar xam kamaya borib t= -273⁰ C bulganda P_t va V_t lar xam nolga aylanadi. T= 273⁰ S ga mos keluvchi Klapeyron-Mendeleev tenglamasi.

Amalda gazning biz kurgan uchala parametri orasida boglanish mavjud bulib u xolat tenglamasini ifodalaydi.

Fransuz olimi Klayperon va Boly-Mariot, Gey-Lyussak va Sharl konunlarini umumlashtirib ideal gazning xolat tenglamsini chikardi.

Aytaylik, ma’lum m massali gaz R₀ bosim ostida V₀ xajmga va T₀ xaroratga ega bulsin.

Shu gazni xaroratini uzgartirmay kengaytirsak xajm V₁ ga bosim, R₀¹ ga uzgaradi : (1-1¹ izoterma) R₀ V₀ = R₀ V .

Endi V₁ ni uzgartmay xaroratni T₀ dan T₁ ga uzgartirsak bosim R₁ ga uzgaradi :

buladi

bundan yoki

Bundan

Bu Klapeyron tenglamasidir.

V-turli gazlar uchun turli bulgan koeffitsientdir.

Avagadro aniklashicha bosim va xaroratlari bir xil bulgan 1 mol mikdordagi xar xil gazlarning xajmlari bir xil buladi. Mendeleev 1 mol V= 22,4 10^-3 m³ / mol mikdordagi barcha gazlar uchun PV_M / T nisbat xam bir xil bulishini kursatdi. Uni R bilan belgilab gazni universal doimiysi deb atadi :

PV_M = RT (2) Mendeleev-Klapeyron tenglamasi. Normal sharoitda (R=1,013 10⁵ Pa, T=273 K, V=22,4 10^-3 m³/mol) gi gaz uchun

tengdir agar normal (ixtiyoriy) sharoitdagi gazni massasi m bulsa, u

xajmni egallaydi.

U xolda ixtiyoriy m massali gaz uchun M-K tenglamasi

kurinishda buladi.

Bu yerda R kuyidagicha ma’noga ega. Aytaylik, 1 mol mikdordagi gazni xarorati P=const da T⁰ ga kutarilsin. Bunda gazni tulik xarorati (T+ T) , xajm (V+V) shu xolda M-K tenglamasi R (V+V) = R (T+T) buladi.

Bundan RV = R  buladi (RV = RT)

Agar T = 1⁰ K desak R  V = R buladi

bizga ma’lumki r  V = A

shuning uchun A = R (4)

Demak, gazning universal doimiysi 1 mol gazni xaroratini 1 K ga kutarganimizda izobarik kengayishda bajargan ishni ifodalar ekan.


III. Xulosa

Gazlar haqidagi asosiy qonunlar tajriba asosida topilgan.Ularni nazariy jihatdan izohlash uchun gazlarning kinetik nazariyasini yaratishga to‘g‘ri keldi. Gaz so‘zini dastlab, XVIII asrning boshlarida Van-Gelmont fanga kiritgan bo‘lib, bu so‘z “xaos”-tartibsiz degan ma’noni beradi. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasidagi asosiy fikrlarni dastlab, XVIII-asrning o‘rtalarida rus olimlaridan D.Bernulli (1738) va M.V.Lomonosov (1745) bayon etganlar.

Hozirgi zamon molekulyar-kinetik nazariyasiga muvofiq:

1). gaz juda ko‘p miqdordagi mayda zarrachalardan iborat bo‘lib, bu zarrachalar hamma vaqt tez va tartibsiz harakatda bo‘ladi; gaz zarrachalarini mutlaqo elastik sharlar deb qarash mumkin;

2). bu zarrachalar to bir-biri bilan to‘qnashguncha to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanadi;

3). molekulalarning xajmi idish hajmiga qaraganda juda kichik bo‘ladi; shuning uchun molekulalarning hajmi hisobga olinmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   X.U.Usmonov, X.R.Rustamov, X.R.Raximov. Fizikaviy ximiya. «O‘qituvchi» nashriyoti. Toshkent. 1974 y.
   
2. 
   X.Raximov. Fizikaviy va kolloid ximiya. «O‘qituvchi» nashryoti. Toshkent-1978 y.
   
3. 
   V.M.Glazov. Osnovы fizicheskoy ximii. Ucheb. Dlya vuzov. Izd. “Vыsshaya shkola”. Moskva 1981 g.
   
4. 
   H.R.Rustamov. Fizik kimyo. Toshkent «O‘zbekiston» 2000 y.
   
5. 
   K.I. Yevstratova, N.A.Kupina, Ye.Ye. Malaxova. Fizicheskaya i kolloidnaya ximiya. Izd. “Vыsshaya shkola”. Moskva 1990 g.
   
6. 
   O.M.Poltorak. Termodinamika v fizicheskoy ximii. Moskva Izd. «Visshaya shkola» 1991 g.
   

Qo’shimcha adabiyotlar

1. 
   Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent. “O’zbekiston” – 2016. 56 bet.
   
2. 
   Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Toshkent, “O’zbekiston” – 2017. 104 bet.
   
3. 
   Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. Toshkent. “O’zbekiston” – 2017. 488 bet.
   
4. 
   Axmadjonov O. Mexanika va molekulyar fizika. O’qituvchi. T.-1985, 287 bet.
   
5. 
   Xaykin S.E. Fizcheskiy osnove mexanika. M. Nauka, 1971g.
   
6. 
   Zaydelь I.. Elementarnыe otsenki oshibok izmereniy. M., 1959.
   
7. 
   Volьkenshteyn V.S. Umumiy fizika kursidan masalalar to’plami. O’qituvchi. Toshkent-1969, 464 bet.
   
8. 
   Reyf F. Statisticheskaya fizika.
   
9. 
   Matveev A.N. Molekulyarnaya fizika M. Nauka, 1977-83g.