Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

Optik nurlanishning o‘simliklarga ta’siri. 
Erdagi barcha organizmlardan 
faqat yashil o‘simliklar mustaqil ravishda optik nurlar energiyasini organik 
moddalarning ximik energiyasiga almashtirishi mumkin.
O‘simlikda nurlanish energiyasi ta’sirida minerallardan ximik energiyaga 
boy organik moddalarni yaratish jarayoniga 
fotosintez 
deyiladi.
Optik nurlarning o‘simlikka ta’siri ko‘p qirralidir. Nurlantirish sharoitiga faqat 
fotosintez emas, balki o‘simliklarning boshqa fiziologik jarayonlari xam 
bog‘liq: o‘sish, barglarning va boshqa organlarning rivojlanishi. Ammo yashil 
o‘simliklarning asosiy xarakterli jarayoni fotosintezdir. Bu jarayon tufayli oxirgi 
xisobda o‘simliklar xosildorligi aniqlanadi.
O‘simliklarga nurlarning umumiy energetik ta’siri fotosintez va issiqlik 
energiyasining yig‘indisidan iboratdir. O‘simlikning yutgan nurlanish energiyasi 
qisman fotosintez uchun xamda qisman isitish va suvni parlatishga 
(transpiratsiya) sarflanadi. To‘lqin uzunligi 300 dan 750 nm gacha bo‘lgan 
nurlanish fotosintez jarayonini xosil qilish xususiyatiga ega. O‘simliklarga 
issiqlik ta’sirini nafaqat ko‘rinuvchi nurlar, ular bilan birgalikda UB va IQ 
nurlar xam ta’sir ko‘rsatadilar. 
Fotosintez-ko‘p pog‘onali murakkab reaksiyadir. Fotosintez reaksiyasining 
ma’lum bir elementar qismi ko‘rinish nurlarida va ayrim qismi qorong‘uda 
o‘tadi. SHuning uchun yorug‘likdagi va qorong‘ulikdagi fotosintez stadiyalariga 
bo‘linadi. Fotosintezning oxirgi maxsulotlari bo‘lib xar xil organik moddalar 
bo‘lishi mumkin (uglevodlar, oqsil, yog‘ va x.kz). 
Fotosintez 
jarayonida 
nurlanish 
energiyasini 
ximik 
energiyaga 
aylanishining umumiy yo‘li xamma o‘simliklar uchun bir xildir. Amaliyotda 
o‘simliklarni sun’iy nurlatish uchun ko‘llaniladigan qurilmalarda xar xil turdagi 
nurlatishni beruvchi manbalar ishlatiladi. O‘simlikni yaxshi rivojlanishiga va 
unumli fotosintez jarayonini xosil qilishga erishish uchun nurlatish 
qurilmalarida spektrida 300
…
750 nm gacha to‘lqin uzunlikdagi nurlanish 
beruvchi manbalar ishlatiladi. 

---

136 
Fotosintezning spektr intensivligi xar xil o‘simliklarda xar xildir. U bir 
turdagi o‘simliklar uchun xam xar xil bo‘lishi mumkin, agarda o‘simlik xar xil 
sharoitda yoki xar xil rivojlanish fazasida o‘stirilayotgan bo‘lsa. Sun’iy 
nurlatish qurilmalari uchun maxsus manbalarni tayyorlashda fotosintezning 
o‘rtacha spektr ta’sirini bilish muximdir. [1]
Yorug‘lik kattaliklari sistemasida asos qilib odam ko‘zining spektr 
sezgirligi olingan. Bu sistema samarali oqim sifatida yorug‘lik oqimi 
tushuniladi. YOrug‘lik oqimining birligi qilib lyumen olingan. 1 lyumen deb 
yuzasi 0,5305 mm
2
va xaroratsi 2041 K bo‘lgan absolyut qora jismning 
chiqarayotgan yorug‘ligiga aytiladi.
YOrug‘lik nurining to‘lqin uzunligi 
λ
=555 nm bo‘lganda odam ko‘zining 
spektr sezgirligi g (
λ
) maksimum qiymatga ega bo‘ladi. Quvvati 1 Vt bo‘lgan 
bir turdagi nurlanish to‘lqin uzunligi
λ
=555 nm bo‘lganda 680 lm yorug‘lik 
oqimini beradi, bu tajriba yo‘li bilan aniqlangan. 680 sonli 
nurlanish 
quvvatining yorug‘lik ekvivalenti
deyiladi. SHuning uchun odam ko‘zining 
spektr sezgirligini maksimal qiymati 680 
lm
/
Vt 
bo‘ladi.
Tekisliklardagi yoritilganlikni o‘lchashda YU-16 lyuksmetri keng 
qo‘llaniladi. U dastaga joylashtirilgan g‘ilofdagi selenli fotoelement va 
mikroampermetrdan iborat bulib uning shkalasi yoritilganlik birligiga 
to‘g‘rilangan. Lyuksmetr uchta asosiy (25,100 va 500 lk) va uchta kushimcha 
(2500,10000 va 50000lk) ulchov chegarasiga ega. Birinchi asosiy chegaradan 
ikkinchisiga utish R2...R4 (2.4.1-rasm) shuntlangan karshiliklar orkali 
bajariladi. 
2.4.1-rasm. YU-16 lyuksmetrining umumiy ko‘rinishi (a) va prinsipial elektr 
sxemasi (b). 

---

137