Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

xarakteristikalari.
O‘zgarmas tok generatorlari va ularning xarakteristikalari. 
Elektr mashinasining ishlashi uchun zarur bo‘lgan magnit maydon hosil 
qilish usuliga ko‘ra o‘zgarmas tok mashinalari elektromagnit va doimiy magnit 
bilan 
qo‘zg‘atiluvchi 
mashinalarga 
bo‘linadi. 
Doimiy 
magnit 
bilan 
qo‘zg‘atiluvchi mashinalar magnito-elektr mashina deb ham ataladi. 
Bunday mashinalar juda kam uchraydi, ular asosan taxogenerator va shu 
singari maxsus mashinalar sifatidagina ishlatiladi. 
Elektromagnit bilan qo‘zg‘atiluvchi mashinalar qo‘zg‘atuvchi chul-
g‘amining ulanish sxemasiga ko‘ra 
mustaqil
va 
o‘z-o‘zidan qo‘zg‘atishli
o‘zgarmas tok generatorlariga bo‘linadi. Agar generatorning qo‘zg‘atuvchi 
chulg‘ami tashqi tok manbaidan ta’minlansa mustaqil, o‘z yakoridan 
ta’minlanganda esa o‘z-o‘zidan qo‘zg‘atishli generator olinadi.
O‘z-o‘zidan qo‘zg‘atishli generatorlar o‘z navbatida

parallel (shunt),

ketma-ket (series) va

aralash (kompaund)
qo‘zg‘atishli generatorlarga bo‘linadi.
Parallel 
qo‘zg‘atishli 
generatorda qo‘zg‘atuvchi 
chulg‘am yakor 
chulg‘amiga parallel ulansa, ketma-ketlikda ketma-ket ulanadi, aralashlikda esa 
qo‘zg‘atuvchi chulg‘am ikkita bo‘lib, ularning biri yakor chulg‘amiga 
parallel, ikkinchisi ketma-ket ulanadi.
5.1.4-rasmda: 
a — 
mustakil; 
b — 
parallel; 
v — 
ketma-ket; 
g — 
aralash 
va 
d — 
o‘zgarmas magnit bilan qo‘zg‘atishli generatorlar ulanishining 
prinsipial sxemalari ko‘rsatilgan. 5.1.4-rasm, 
d
dagi generator sxemasida 
qo‘zg‘atuvchi chulg‘am bo‘lmaganligi sababli uning o‘rnida o‘zgarmas magnit 
belgisi ko‘rsatilgan. 

---

248 
5.1.4-rasm. Generatorlar ulanishining prinsipial sxemalari. 
Generatorning ishlash jarayonda uning yakor chulg‘amida 
E
ya
 = k
E
 pF 
ga 
teng bo‘lgan E.Yu.K. xosil bo‘ladi. E.Yu.K. xosil bo‘lgan yakor 
chulg‘amiga yuklama sifatida biror elektr iste’molchisi ulansa, u holda 
yakor zanjiridan yuklama toki I
ya
o‘tadi. 
Bunda yakor zanjiri uchun E.Yu.K.larning quyidagi muvozanat 
tenglamasini tuzish mumkin:
,
R
I
U
R
I
R
I
Е
я
я
н
я
я






(13.1)
Bunda:
н
я
R
I
U

 
— generator qismalaridagi kuchlanish (yuklama kuchlanishning 
tushuvi);
н
R
 — 
yuklama qarshiligi;
)
(
ч
с
к
к
я
я
я
R
R
R
R
R
I
R
I






— 
tegishlicha yakor, qo‘shimcha qutb, 
kompensatsiyalovchi va ketma-ket chulg‘am xamda chutka qarshilikla-rida 
kuchlanishning tushuvi. 
Agar yakor chulg‘amiga yuklama ulanmasa, u holda 
/
ya
= 0
bo‘ladi. 
Generatorning yuklamasiz, ya’ni 
I
ya
= 0
bilan ishlash rejimi salt ish rejimi 
deb ataladi. Demak, salt ish rejimida generator kuchlanishi uning yakorida 
xosil bo‘lgan E.Yu.K. ga teng, ya’ni 
U= E
ya 
bo‘ladi. YUklama berilishi bilan 
generator kuchlanishi yakordagi e. yu. k. ga nisbatan 
I
ya
Σ
R 
xisobiga kam, 
ya’ni 

---

249 
R
I
E
U
я
я



(13.2) 
bo‘ladi. Generatorni ishlatish uchun, dastavval, uning yakorini birlamchi motor 
bilan kerakli chastotada aylantirish zarur. Bunda generator valiga ta’sir 
etuvchi momentlarning muvozanat tenglamasi quyidagicha ifodalanadi: 
,
0
1
эм
М
М
М


(13.3) 
bunda
M
1
 — 
birlamchi motorning aylantiruvchi momenti; 
M
0
 — 
salt ish momenti (yuklamasiz ishlayotgan generator yakorini 
aylantirishda mexanik ishkdlanishlarga sarflanadigan moment); 
M
em
 
— 
elektromagnit moment (yuklama bilan ishlayotgan generatorda xosil 
bo‘luvchi moment). 
Generator elektromagnit momentining ifodasi quyidagicha aniqlanadi. 
YUklama bilan ishlayotgan generator chulg‘amining har bir parallel 
shoxobchasidan 
а
I
i
я
я
2

 
ga teng bo‘lgan tok o‘tadi.
Yakorning ou tokli utkazgichlariga asosiy kugbdagi magnit ok.im ta’sir 
etishi natijasida elektromagnit kuch 
R
ei
 
x.osil buladi. 5.1.5-rasmda yakorning har 
bir tokli o‘tkazgichiga ta’sir etuvchi elektromagnit kuch ko‘rsatilgan. Bu 
kuchning kiymati 
l
i
В
F
я
ур
эм

bo‘lib, uning yunalishi chap qo‘l koidasiga 
binoan aniqlanadi.
 

---

250 
Yakor o‘tkazgichlariga ta’sir etuvchi elektromagnit moment ifodasini 
quyidagicha yozish mumkin: 
,
,
2
Нм
Фl
k
Фl
а
рТ
М
я
м
я
эм



(13.4) 
bunda 
const
a
pN
k
м



2
— moment doimiysi deb ataluvchi va mashina 
parametrlari bilan aniqlanuvchi o‘zgarmas koeffitsient. Generatordagi 
elektromagnit momentning qiymati qutblardagi magnit, oqim 
F
bilan yakor 
toki /
ya
ga proporsional bo‘lib, uning yunalishi birlamchi motorning 
aylantiruvchi momentiga teskari bo‘ladi (5.1.5-rasm).
Shuning uchun generatorda xrsil buladigan elektromagnit moment