Ichki sekretsiya bezlari fiziologiyasi

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI  OLIY VA O‘RTA 

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

 

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND 

DAVLAT UNIVERSITETI 

 

TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA BO`LIMI 

FIZIOLOGIYA, GENETIKA VA BIOKIMYO KAFEDRASI 

 

5420100-biologiya 

 

Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanidan 

KURS ISHI 

 

Mavzu: “Ichki sekresiya bezlari fiziologiyasi” 

 

 

Bajardi:    401 -guruh   Abdullayeva Yu.              

 

Tekshirdi:       b.f.n. Ismayilova M.A. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

SAMARQAND – 2014 

---

 

Ichki sekretsiya bezlari fiziologiyasi 

 

Reja: 

 

 

 

1.  Ichki sekresiya bezlarining umimiy tavsifi 

2.  Endokrin bezlar faoliyatini o`rganish usullari 

3.  Qalqonsimon bez  

4.  Qalqonsimon bez faoliyatining boshqarilishi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 ICHKI SEKRETSIYA BEZLARI FIZIOLOGIYASI 

  

Organizmdagi  barcha  bezlar  sekretsiya  xiliga  qarab  katta  ikki 

guruhga:  tashqi  sekretsiya  bezlari,  ya'ni  ekzokrin  bezlar  va  ichki 

sekretsiya bezlari, ya'ni endokrin bezlarga bo'linadi.  

Tashqi  sekretsiya  bezlari  deb  mustaqil  chiqaruv  yo'llari  bo'lgan, 

o'zida  hosil  bo'ladigan  suyuqliklar,  shiralarni  tana  yuziga,  ovqat  hazm 

qilish  kanali,  siydik-tanosil  yo'llariga  yoki  tashqi  muhit  bilan  tutashgan 

boshqa  bo'shliqlarga  ajratadigan  bezlarga  aytiladi.  Ichki  sekretsiya 

bezlari,  ya'ni  endokrin  bezlar  deyilganda  esa  mustaqil  chiqaruv  yo'llari 

bo'lmagan  bezlar  tushuniladi.  Shu  sababli  bu  bezlar  o'zida  hosil 

bo'ladigan  oz  miqdordagi  biologik  faol  moddalarni  bevosita  qonga, 

limfaga yoki to'qima oraliq suyuqlilariga ajratadi. Shu bilan birga, ba'zi 

organ  yoki  hujayralar  guruhi  ham  ichki  sekretsiya  bezlari  qatoriga 

kiradi.  Organizmning  boshqa  organlari  singari  ichki  sekretsiya  bezlari 

odam  va    hayvonlarda  evolyutsion  taraqqiyotning  ma'lum  bosqichida, 

jumladan, qurtlar va yumshoq tanlilardayoq paydo bo'lgan va asta-sekin 

rivojlanib,  takomillashgan,  bu  bezlar  umurtqali  hayvonlarda  yuksak 

darajada  taraqqiy  qilgan.  Odam  va  hayvonlarning  ichki  sekretsiya 

bezlari  quyidagilardir:  gipofiz,  qalqonsimon  bez,  qalqonsimon  oldi 

bezchalari,  me'da  osti  bezining  orolcha  apparati,  buyrak  usti  bezilari, 

jinsiy  bezlar,  platsenta,  epifiz,  ayrisimon  (timus)  bez,  GEP  tizim, 

gipotalamus. Bulardan tashqari, organizmdagi turli organlarning maxsus 

hujayralari  ham  har  xil  biologik  faol  moddalarni  ajratadilar.  Ichki 

sekretsiya  bezlaridan  ishlanib  chiqadigan  mahsulotlar,  ulardan 

---

ajraladigan suyuqliklarga - gormonlar (horman - qo'zg'ataman) deyiladi. 

Gormonlar qonga yoki boshqa suyuqliklarga chiqarilganidan so'ng, ular 

bilan  organizmning  to’rli  organ  va  to'qimalariga  tarqaladi    hamda 

ma’lum  nishon  organ  yoki  to'qimalardagi  hayotiy  jarayonlarga  belgili 

ta'sir  qilib,  ular  faoliyatini  o'zgartiradi.  Gormonlar  ta'siri  uch  xil 

yo'nalishda amalga oshadi: 

Birinchidan, 

ularning 

ba'zilari 

to'qimalardagi 

moddalar 

almashinuviga ta'sir ko'rsatsa, Ikkinchidan, organizmning shakllanishiga, 

metamorfozga,  to'qima  va  organlar  ixtisoslashishining  jadallashuviga 

ta'sir ko'satadi. 

Uchinchi  xillari  esa,  organlar  yoxud  organizm  faoliyatini 

o'zgartiradi.  Masalan,  buyrak  usti  bezidan  ishlanib  chiqiladigan 

adrenalin gormoni, me'da osti bezining insulin va glyukogon gormonlari 

organizmda  uglevod  almashinuviga,  uning  boshqarilishiga  faol  ta'sir 

ko'rsatadi.  Qalqonsimon  bez  gormoni  esa  organizmda  organik 

moddalarni  parchalanishini  jadallashtiradi.  Bu  bezning  gormoni 

metamorfozga ham faol ta'sir ko'rsatadi. Uning bu xususiyatini ayniqsa, 

baqalarda  yaxshi  kuzatsa  bo'ladi.  Adrenalinning  yurak  ishini 

tezlashtirish,  vazopressinning  (gipofizdan  ishlanib  chiqadigan  gormon) 

qon  tomirlarini  toraytirishi  gormonlarning  organlar  faoliyatini 

o'zgartirishiga ularning ishini boshqarishiga misol bo'la oladi va hakozo.  

Demak,  endokrin  bezlar  nerv  tizimi  bilan  hamkorlikda  organizm 

funksiyalarini  boshqarishda  (regulyatsiya  qilishda)  ishtirok  etadi.  Bu 

jarayonda  asab  tizimi  yetakchi  o'rinni  egallaydi.  Shunday  bo'lsada, 

funksiyalarning  gormonlar  yoki  boshqa  biologik  faol  moddalar  bilan, 

ya'ni gumoral yo'l bilan boshqarilishi nihoyatda muhim. 

---

Gormonlar bir qancha o'ziga xos xususiyatlarga ega va shu jihatdan 

nerv  impulslaridan  farq  qiladi.  Jumladan,  qanday  bo'lmasin  ma'lum  bir 

gormon  organizmdagi  muayyan  organ  faoliyatiga  ta'sir  ko'rsatadi  va 

unda  tegishli  o'zgarishlarni  keltirib  chiqaradi.  Gormonlar  tegishli 

bezlarda  uzluksiz  ravishda  hosil  bo'lib,  tegishli  organlarda  uzluksiz 

parchalanadi. 

Odam  va  har  turdagi  hayvonlarning  bir-xil  turdagi  gormonlari  o'z 

xossalari  jihatidan  bir-biridan  odatda  ko'p  farq  qilmaydi.  Shu  sababli 

zaruriyat  tug'ilganda  bir  turdagi  hayvonning  ko'pchilik  gormonlarini 

boshqa bir turdagi hayvonlarga yuborish mumkin. 

Gormonlar 

bevosita 

qonga 

yoki 

boshqa 

suyuqliklarga 

chiqarilganidan  keyin  ular  organizmning  barcha  organ  va  to'qimalariga 

yetib boradi va shu tariqa hosil bo'lgan joydan ancha uzoqdagi organ va 

to'qimalar faoliyatiga ham ta'sir ko'rsata oladi. Biroq, ayrim organlardagi 

maxsus  hujayralarda  hosil  bo'ladigan  gormonsimon  moddalar  "hujayra 

gormonlari"  boshqa  organlarga  o'tmaydi.  Shu  sababli  ular  hosil  bo'lgan 

joydagina o'z ta'sirini namoyon qiladi. Bunday "hujayra gormonlari"dan 

tashqari  "to'qima  gormonlari"  ham  bor.  Ular  organizmning  belgili 

qismlarida,  muayyan  to'qimalarda  hosil  bo'ladi  va  hosil  bo'lish 

jarayonida  qo'shni  to'qimalarga  sizilib  o'tib  turadi,  shunday  yo’l  bilan 

mahalliy ta'sir ko'rsatadi. 

Gormonlar  nerv  impulslariga  qaraganda  sekin  tarqaladi,  biroq, 

uzoqroq  ta'sir  ko'rsatadi.  Gormonlar,  ferment  emas.  Ammo  ular 

fermentlarni  faollash    yo'li  bilan  o'z  tasirini    namoyon  qilsa  kerak.  Shu 

sababli  ular  hujayralardagi  jarayonlarga  faol  ta'sir  ko'rsatib,  hujayralar 

membranasi  o'tkazuvchanligini,  ulardagi  oksidlanish  va  qaytarilish 

---

reaksiyalarini,  ularning  ion  tarkibini  o'zgartira  oladi.  Hujayra  va 

to'qimalarga  bevosita  ta'sir  qilish  bilan  birgalikda,  gormonlar  tegishli 

retseptorlarga  ham  ta'sir  ko'rsatib,  murakkab  reflektor  jarayonlarda 

ishtirok  etadi.  Ular  nerv  markazlarining  funksional  holatiga  ham  ta'sir 

ko'rsatadi.  Gormonlar  organizmning  irsiy  belgilariga,  xromosomalariga 

ham ta'sir ko'rsatadi, degan ma'lumotlar bor. Estrogenlar, testosteronlar, 

kortizon,  somatotropin,  insulin  va  boshqalar  oqsil  biosintezining 

boshqarilishida  va  u  orqali  irsiy  belgilarning  nasldan-naslga  o'tishida 

ishtirok etadi. Jumladan, bu gormonlar, xromosomalardagi DNKga ta'sir 

ko'rsatib,  uning  tegishli  qismlarini  maxsus  oqsil,  qoplovchi  modda-

gistonlardan xolos bo'lishiga yordam beradi. Informatsion RNKning har 

bir  yangi  molekulasi  faqatgina  DNKning  o'sha  gistonlardan  xolos 

bo'lgan  qismidagina  hosil  bo'ladi.  Informatsion  RNK  esa  oqsil 

biosintezini,  demak,  irsiy  xususiyatlarini  belgilaydi.  Shu  tariqa 

gormonlar  organizmning  irsiy  xususiyatlariga  ta'sir  ko'rsatadi. 

Organizmdagi  barcha  endokrin  bezlar  fuksional  jihatdan  bir-biriga  juda 

aloqador, ular asab tizimi faoliyati bilan ham mahkam bog'langan. Ichki 

sekretsiya  bezlari  asab  tizimining  eng  yaqin  hamkori  sifatida 

organizmdagi  barcha  jarayonlarning  boshqarilishida  ishtirok  etgani 

bilan,  o'zining  faoliyati  ham  neyrogumoral  ravishda  boshqariladi  va 

organizmning  uzluksiz  o'zgarib  turgan  ehtiyojiga  moslanib  boradi. 

Markaziy asab tizimi, birinchi navbatda, gipotalamus va undagi tegishli 

yadrolar  organizmdagi  turli  organlarning  holati,  to'qimalardagi  tegishli 

moddalarning miqdori to'g'risida muntazam ravishda axborot olib turadi. 

Zaruriyatga  qarab  gipotalamus  yadrolari  gipofizga  nerv  impulslari 

yuboradi  va  u  orqali  ko'pchilik  endokrin  bezlar  faoliyatiga  ta'sir 

---

ko'rsatadi.  Gipotalamus  bilan  gipofiz  bir-biriga  shu  qadar  bog'liqki, 

gipofizning  bez  qismi  boshdan-oyoq  nerv  to'qimalaridan  tuzilgan  va 

gipotalamusning  ajralmas  qismi  sifatida  ishlaydi.  Gipofiz  esa,  o'z 

navbatida,  organizmdagi  ichki  sekretsiya  bezlarining  eng  asosiy, 

"rahnamosi"  hisoblanadi.  Jumladan,  uning  oldingi  qismidan  ajraladigan 

gormonlar qalqonsimon bez, jinsiy bezlar, buyrak usti bezlari va boshqa 

bezlarning  faoliyatiga  faol  ta'sir  ko'rsatadi.  Gipotalamusdan  tashqari 

markaziy  asab  tizimining  boshqa  qismlari  va  hatto  bosh  miya  yarim 

sharining  po’stlog’i  ham  ichki  sekretsiya  bezlari  faoliyatining 

boshqarilishida ishtirok etadi. 

Muayyan ichki sekretsiya bezi uning gormoni bilan idora etiladigan 

organlar  faoliyati  bilan  muntazam  ravishda  o'zaro  aloqada,  qaytar 

bog'lanishida  bo'ladi.  Boshqacha  aytganda,  tegishli  endokrin  bezlardan 

nechog'li ko'p gormon ajralishi o'sha bez ta'siri o'tadigan organ holatiga 

bog'liq  va  aksincha.  Modomiki  shunday  ekan,  ya'ni  bezning  gormoni 

boshqasining  holatiga  ta'sir  qiladi  va  aksincha.  Endokrin  bezlarning 

o'zaro  aloqadorligini  tushuntirish  uchun  1941  yilda  M.M.Zavodovskiy 

o'zaro  musbat-manfiy  ta'sir  to'g'risidagi  prinsipini  olg'a  surdi.  Bu 

tamoyilgaqa ko'ra, o'zaro bog'liq bo'lgan ikkita endokrin bezdan birining 

gormoni  ikkinchisining  faoliyatiga  salbiy  ta'sir  ko'rsatsa,  ikkinchisining 

gormoni birinchisining faoliyatiga ijobiy ta'sir qiladi. Masalan, gipofizni 

oldingi  qismining  gormonlari  qalqonsimon  bez,  buyrak  usti  bezi  va 

jinsiy  bezlar  faoliyatini  kuchaytiradi.  Ammo,  bu  bezlarning  ayrim 

gormonlari  gipofizning  oldingi  qismidan  molekulalar  yetilishini 

tezlashtiruvchi gormon ajralishini susaytiradi.  

---

Biroq,  organizmdagi  hamma  endokrin  bezlar  ham  bu  tamoyilga 

bo'ysinavermaydi.  Shunday  bo'lsa-da,  endokrin  bezlarning  qaytar 

bog’lanishda  ishlashi  ular  faoliyatining  neyrogumoral  yo'l  bilan 

boshqarilishida  salmoqli  o'rin  egallaydi.  Bir  endokrin  bez  bir  necha  xil 

gormon  ajratadi.  Bu  gormonlarning  ayrimlari  bir  funksiyaga  bir  xil 

yo'nalishda  ta'sir  qilsa,  boshqalari  bunga  qarama-qarshi  ta'sir  qiladi. 

Masalan, 

gipofizning 

lyuteinlovchi 

va 

follikulalar 

yetilishini 

jadallashtiruvchi gormonlari tuxum hujayralarining etilishiga ijobiy ta'sir 

qiladi.  Me'da  osti  bezining  insulin  va  glyukogon  gormonlari  bir-biriga 

qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadi. Ularning birinchisi qonda qand miqdorini 

kamaytirsa, ikkinchisi esa ko'paytiradi. Shunday bo'lishidan qat’iy nazar, 

endokrin  bezlardan  tegishli  gormonlar  organizmning  ehtiyojiga 

nihoyatda mos keladigan bir ravishda ajraladi.