|
Qalqosimon bez yonidagi (paratireoid)
bezchalarning ichki sekretsiyasi.
Qalqonsimon bezning yonida kichkina epitelial tanachalar, ya'ni
paratireoid bezchalar bor. Oval yoki dumaloq shaklda bo'ladigan bu bezchalar
ko'pchlik sut emizuvchi hayvonlarda to'rtta bo'ladi. Ular aksar qalqonsimon
bez yonidan joy oladi-yu, lekin ba'zi hayvonlarda shu bez to'qimasi bilan
bevosita tutashgan holda ham uchraydi. Asosiy paratireoid bezchalardan
tashqari, qo'shimcha bezchalar ham uchrab turadi. Paratireoid bezchalarda
ikki xil hujayra bor: bosh hujayralar va atsidofill hujayralar. Bosh
hujayralarning sekretor faoliyati isbotlangan, atsitofill hujayralarni funksiyasi
esa hali aniqlanmagan. Bu bezchalar simpatik asab tizimi tolalari bilan
ta'minlanadi. Ammo, adashgan nervdan parasimpatik tolalar ham oladi.
Paratireoid bezchalar ishlamay qo’yganda nimalar ro'y berishi otlar, itlar
ustida shu bezchalarni olib tashlab o’tkazilgan tajribalarda o'rganildi. Itlarda
to'rtala bezlarning hammasi olib tashlansa, ikki-uch sutka o'tgandan so'ng itlar
ishtahasi yo'qolib, juda qiyinlik bilan yuradigan, bosh va tanasining ayrim
muskullari tinmay titrab turadigan bo'lib qoladi. Bu titroq vaqt o'tishi bilan
tobora kuchayaveradi va keyinchalik hayvon tanasining boshdan-oyog'iga
tarqalib, umumiy talvasaga aylanadi, talvasa tutishi tobora tezlashaveradi va
oxirida it halok bo'ladi.
43-rasm. Kalsiy almashinuvida paratgormon va kalsitoninning
ahamiyati.
1-qalqonsimon bez, 2-qon tomirlari, 3-suyak, 4-buyrak, 5-hazm yo’llari.
Paratgormon kalsiy so’rilishini kuchaytiradi, kalsitonin gormoni esa susaytiradi
Paratireoid bezchalar to'la olib tashlanmasa, hozir aytib otilgan
hodisalar kamroq darajada namoyon bo'ladi, ammo shunda ham hayvon
ozib ketadi, junlari to'kilib shilliq pardalariga qon quyiladi, meda va
ichaklarida uzoq vaqt davomida tuzalmaydigan yaralar paydo bo'ladi.
Paratireoid bezchalar olib tashlangandan keyin titroq (tetaniya) paydo
bo'lish muddati va nechog'li namoyon bo'lish darajasi ozuqaga ham
bog'liq. Jumladan, paratireoid bezlari olib tashlangan itlarga go'sht
berish titroq paydo bo'lishini tezlashtirsa, sut va o'simlik ozuqalarini
berish tetaniyaning kechroq to’tishiga sabab bo'ladi. Chunki o'simlik
dunyosidan olingan ozuqalar va sut tarkibida kalsiy go'shtdagiga
qaraganda ko'proq, fosfor kamroqdir. Paratireoid olib tashlangandan
keyin kuzatiladigan kasallik belgilarining go'shtxo'r hayvonlarda o'txo'r
hayvonlardagiga qaraganda kuchliroq avjiga chiqishiga sabab ham shu.
Paratireoid bezlarning hammasini butunlay olib tashlash barcha turdagi
hayvonlarda ham ertami-kechmi albatta o'limga olib kelishini aytib
o'tish kerak. Bo'g'ozlik, laktatsiya kabi fiziologik jarayonlar paytida
organizmning kalsiyga bo'lgan ehtiyoji oshadi. Demak, paratireoid
bezlarni shu davrda olib tashlash zo'r tetaniya tutushiga sabab bo'ladi.
Paratgormon yetishmasligidan paydo bo'ladigan tetaniya yosh
hayvonlarda voyaga etgan hayvonlardagiga qaraganda kuchliroq bo'lib
o'tadi.
Organizmga kalsiy to'planib qolishiga sabab bo'ladigan moddalar -
kalsiy va vitamin Dni yetarli miqdorda berib turish tetaniya paydo
bo'lishiga vaqtincha to'sqinlik qiladi. Paratireoid bezchalardan ishlanib,
qonga o'tib turadigan paratgormon oqsil modda bo'lib, organizmda
kalsiy va fosfor almashinuvining boshqarilishida ishtirok etadi. Bu
gormon etishmaganda qonda kalsiy kamayadi. Odatda, organizmda
paratgormon suyak to'qimadan belgili miqdordagi kalsiyning qonga
chiqib turishini va shu tariqa qondagi kalsiy miqdorining normal
darajada saqlanishini ta'minlaydi. Bundan tashqari, paratgormon
ichaklardan kalsiyni qonga so'rilishini, buyrak kanalchalarida kalsiy
reabsorbsiyasini kuchaytiradi, suyaklarda asteoklastlarning ko'payishini
ta'minlaydi.
Natijada qonda kalsiy miqdori odatda doimo ma’lum miqdorda
(normada 9-12 mqr % atrofida) saqlanib turadi. Paratgormon siydik
bilan fosfatlar chiqishini kuchaytiradi. Paratireoid bezchalar olib
tashlanganda yoki ular faoliyati buzilganda, paratgormon etishmay
qolishi tufayli qonda kalsiy miqdori kamayib 7 haftada 5 mqr % ga
tushib qoladi. Fosfatlar ko'payib ketadi. Bu esa, miya po'stlog'i
funksional holatining buzilishiga olib keladi. Orqa miya uzunchoq
miyaning qo’yirog'idan kesib qo'yilsa, tetaniya hodisalari to'xtaydi.
Paratgormon hayvonga ichirilganda uning aksariyat qismi oshqozon-
ichak tizimida faolligini yo'qotadi. Shuning uchun ham bu gormonni
qonga yuborish yaxshi natija beradi. Paratgormon uzoq vaqt davomida
organizmga ko'p miqdorda yuborilsa, yoki paratireoid bezlarning
funksiyasi kuchayib ketsa, organizmda kalsiy va fosfor almashinuvi
buziladi. Qonda kalsiy miqdori ko'payib, muskullarning ish qobiliyati
pasayadi, organizm tez charchaydigan bo'lib qoladi. Siydik va axlat
bilan kalsiy ko'p ajratiladi. Paratgormon - organizmga paydar-pay
ko'plab yuboriladigan bo'lsa, buyrak faoliyati buzilib, organizm halok
bo'lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
