|
1 4-bob.
G IP O VA AVITAM INOZLAR
14.1. Vitaminlar to ‘g ‘risida umumiy m a’lumotlar
Fiziologik т а 'lumotlar.
O ziq-ovqat m ahsulotlarida vitam inlar
borligini 1880-yilda rus tadqiqotchisi N. Lunin birinchi m arta
aniqlagan. 1911-yilda esa polyak tadqiqotchisi K azim ir F u n k bu
biologik aktiv m o d d a la rn i turli m a h s u lo tla rd a n ajratib olgan.
Hozirgi vaqtda 50 d a n ortiq j u d a k o ‘p h a r xil turlari m a ’lum.
Vitaminlaming har biri muayyan xossalarga ega va organizmga o ‘ziga
xos t a ’sir etadi.
V itam in la r lotincha s o ‘z d a n olingan b o ‘lib
«vita» —
hayot,
«amin» —
guruh m a ’nosini bildiradi. Y a ’ni d a rm o n d o ri m a ’nosini
o ‘zida nam oyon qiladi. O d a m , hayvon va o ‘simliklar organizmining
h a yot faoliyati u c h u n z a ru r m o d d a la r — v ita m in la m in g kashf
etilishi rus olimi N. Lunin nom i bilan b o g l iq . V itam inlar orga
n izm ga , asosan, o z iq - o v q a tla r bilan kiradi. U la rn in g b a ’zilari
ichakda m ikroorganizm lar t a ’sirida sintezlanadi, lekin hosil b o l g a n
v ita m in m iqdori o rg a n iz m n i ehtiyojini t o ‘la q o n d ira olm aydi.
V i t a m i n l a m i n g b io lo g ik a h a m i y a t i m o d d a l a r a lm a s h in u v i g a
rostlovchi t a ’sir etishidan iborat.
Vitam in o rg anizm da sodir boNadigan kimyoviy reaksiyalarni
kuchaytiradi, o rg an iz m n in g oziq m oddalarni o ‘zlashtirishiga t a ’sir
k o ‘rsatadi, hujayralarning norm al o ’sishiga va b u tu n organizm ning
rivojlanishiga yordam beradi, organizm da ferm entlar tarkibiga kirib,
ularning normal funksiyasi va aktivligini t a ’minlaydi. S hunday qilib,
o rg anizm da biror vitamin yetishm asa yoki bu tu n la y yo ‘q b o ‘lsa,
m o d d ala r alm ashinuvi buziladi. O z iq -o v q a td a vita m in lar yetish-
m aganda, insonning m e h n a t qobiliyati pasayib, organiz m kasal
liklarga h a m d a tashqi m u h itn in g noqulay t a ’siriga b ardosh bera
olmaydi. V itam in yetishmasligi yoki m u tlaq o b o ‘lmasligi natijasida
avitam inoz yoxud gipovitam inoz kelib chiqadi.
Vitamin yetishmasligiga ovqat ratsionida vitamin kam boNishigina
emas, balki ularning ichakda solrilishi, to ‘qimalarga yetkazib berilishi
va biologik aktiv shaklga aylanishining buzilishi h a m sabab b o ‘ladi.
338
S h u n d a y qilib, o rg a n iz m d a v ita m in n o rm a l o ‘zgarish siklining
buzilishi vitam in yetishmasligiga olib keladi. M e 'd a va o ‘n ikki
b a rm oqli ichakning yara kasalligi, kolit, jigar kasalligi va boshqa
ko'pgina kasalliklarda vitaminning hazm boNishi buziladi va endogen
v ita m in ye tishm a sligi p a y d o boNadi. V i t a m in l a r d a n ta s h q a ri,
o rg an iz m d a turli o ‘zgarishlarga uchrab vitam inlarga aylanadigan
m o d d ala r - provitam inlar h am m a ’lum.
P r o v ita m in la r g a k a r o t i n la r
(A
p r o v it a m i n i) ,
D
v ita m in ig a
aylanadigan b a ’zi bir sterinlar (ergosterin 7-degidroxolestirin va
boshq.) kiradi.
V itam in yetishmasligi o d a m iste'm ol qiladigan ovqat tarkibida
v ita m in lam in g yetarli boMmasligi, ularni o ‘zlashtirishning buzilishi
yoki ic h a k m i k r o o r g a n i z m l a r i t o m o n i d a n v i t a m i n l a r s in t e z
qilinishining pasayishi sababli kelib chiqadigan kasallik holatiga
tushuniladi. D oim bir xil ovqat yeyishi oqibatida ovqatda vitaminlar
m iqdori kamayib, organizm ga uglevodlarning k o ‘p, hayvon oqsili
va y o g ’l a r n i n g k a m t u s h i s h i , o v q a t d a s a b z a v o t va m e v a l a r
boMmasligi, shuningdek, m ah su lo tla m i n o t o ‘g lri saqlash va ovqat
p i s h i r g a n d a va v i t a m i n l a m i n g p a r c h a l a n i b k e tis h i v i ta m i n
yetishmasligiga sabab boNadi. O rg a n iz m n in g vitaminlarga boNgan
ehtiyoji ortishiga olib keladigan omillar, m asalan, aqliy va jism oniy
toliqish, ruhiy iztirob, havo h a rora tining yuqori yoki past boNishi,
kislorod tanqisligi, h o m ilad o rlik va bola em izish davrida h am
(organizm ga vitam in yetarli tushib turganda h a m ) vitam in yetish
masligi kuzatiladi.
V i t a m i n l a r y e tis h m a s lig i a s ta - s e k i n p a y d o boN a di, h a t t o
vitam inlar sarfi ularning organizm ga tushishidan oshib ketganda
h am vitamin yetishmovchiligi birdaniga vujudga kelmaydi. C hunki
inson sifatli o vqatlanganda, ozroq m iq d o rd a vitam inlar zaxirasi
yigNlib b o r a d i , u l a r s a rfla n ib b o N g a n d a n keyin, o r g a n i z m d a
m o d d a la r alm ashinuvi buziladi. Qaysi vitam in yetishm asa, o ‘sha
kasallikka xos a lo m a tla r paydo boNadi. Q is m a n vitam in yetish
movchiligi - g ipovitam inoz deyiladi. G ip o v ita m in o z n i b a rta ra f
etish choralari k o ‘rilmasa, vitam in yetishmasligining m urakkabroq
xili — avita m in o z (v ita m in la m in g toMiq yetishmasligi) kuzatiladi.
G ip o v ita m in o z belgilari kasallik boshlanishida r o ‘y-rost yuzaga
c h i q m a y d i , b e m o r n i n g a h v o li o ’z g a r a d i , b o ^ s h a s h a d i,
te z
c h a rc h a y d i, injiq boNib qoladi, uyqusi buziladi, m eh n a t qobiliyati
pasayadi, ishtaha yo ‘qoladi. Kasallik boshlanishida b e m o rn in g qon
va siydigidagi vitamin miqdori laboratoriyada tekshiriladi.
339
G i p o va a v ita m in o z la rn in g ayrim k o ‘p u c h ra y d ig a n turlari
haqidagi m a ’lum otlarni berishdan a w a l , ushbu holatlarda yordam
q a t’iy shifokor nazorati ostida va uning k o ^ a t m a l a r i g a asoslangan
holda olib borilishini ta'k id lab o ‘tish lozim deb hisoblaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
