Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

4-§. Ota hukmronligi instituti
Rim quldorlik jamiyatining eng buyuk yutuqlaridan biri — bu
ota hukmronligi institutining vujudga kelishi.
Mashhur huquqshunos Gay ota hukmronligi institutini
quyidagicha ta’riflaydi: «Ota hukmronligi instituti Rim fuqarolari-
ning qat’iy belgilangan milliy institutidir... yana shunday shaxslar-
ning bo‘lishi amri maholki, o‘z bolalarining ustidan shunday
hukmronlikka, hokimiyatga ega bo‘lgan Rim fuqarolaridek».
Haqiqatan ham, Rim davlati «ota hukmronligi» institutini
mustahkamlab, dastlab unga mutloq huquqlar berib, rim huquqini
rivojlantirishga o‘zining mislsiz xizmati bilan jahon davlatlariga
o‘rnak bo‘ldi.
Bu huquqiy munosabatda  mustaqil shaxs (persona sui juris)
faqat ota hisoblangan. Ota barcha, huquqlarga ega bo‘lgan va «o‘ziga
o‘zi xo‘jayin» sifatida e’tirof etilgan, uning o‘g‘il-qizlari esa «yot
(begona) bo‘lgan shaxslarning huquqi»ga (persona alieni juris)
ega bo‘lganlar.
Ota hukmronligi ostida voyaga yetgan o‘g‘il yuqori mansabga
(senator bo‘lishdan tashqari) erishsa ham, ozodlik va fuqarolik
holatiga ega bo‘lganligidan qat’i nazar, oilada o‘zining oilasi, bolalari
bor bo‘lsa ham, baribir ota hukmronligiga bo‘ysungan. Chunki ota
hukmronligi faqat  bir odamda, ya’ni otada bo‘lgan, otaning xotiniga
o‘z o‘g‘illari bo‘ysunmagan.
Ota hukmronligi instituti quyidagi uch asosda vujudga kelgan:
1) o‘z ota-onasidan tug‘ilgan farzandlar, ya’ni nikoh asosida
tug‘ilgan farzandlarning otasi ularning haqiqiy otasidir. Bu qoidani
1804-yildagi Napoleon fuqarolik kodeksi ham o‘ziga asosiy qoida
sifatida qabul qilgan;
2) nikohsiz tug‘ilgan farzandni qonuniy asosda rasmiylashtirib
o‘zining farzandi deb hisoblash;

---

85
3) farzandlikka olish.
Konkubinat asosida nikohsiz tug‘ilgan farzandlarning ota-
onalar tomonidan qonuniy tug‘ilgan farzand deb tan olinishi
orqali farzandning huquqiy holati o‘zgaradi va ota hukmronligi
instituti o‘rnatiladi.
Ota hukmronligi instituti nikohsiz tug‘ilgan farzandning ota-
onalarining nikohga kirishishlari bilan qonuniy rasmiylashtirish
deb tushuniladi va farzand shu kundan boshlab Rim fuqarosi
huquqiga to‘liq ega bo‘ladi.
Ota hukmronligining vujudga kelishi, farzandning huquqiy
holatini rasmiylashtirilishi yoki qonunlashtirilishi imperator tomo-
nidan qabul qilinadigan reskriðtlar asosida ham amalga oshirilgan.
Ba’zi hollarda nikohsiz tug‘ilgan farzandning munitsiðial senatning
a’zosi bo‘lishi, qizning esa senat a’zosiga turmushga chiqishi sababli
ularning huquqiy holati o‘zgargan va qonunlashtirilgan.
Farzandlikka olish uchun ota hukmronligi ostida bo‘lmagan
shaxslar imperator reskriðtlarini olishga majbur bo‘lgan.
Ota hukmronligi ostida bo‘lgan shaxslarni farzandlikka olish
uchun ota-ona farzandlikka olinayotgan shaxs huzurida uning
avvalgi ota-onalarini chaqirgan holda kelishib olishgan va bu
kelishuv sud bayonnomasiga kiritilgan.
Farzandlikka olishning o‘ziga xos shartlari ham bo‘lgan. Bu
ularga quyidagilar kiritilgan:
— farzandlikka oluvchilar asosan er kishilar va istisno tariqasida
xotin-qizlar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilgan, lekin ular farzandlikka olishga
qadar o‘z farzandlari bo‘lgan va ularni yo‘qotib qo‘ygan bo‘lishlari
lozim bo‘lgan;
— farzandlikka oluvchi shaxs ota hukmronligiga mansub
bo‘lmagan, barcha huquqlarga hamda «o‘ziga o‘zi xo‘jayin» bo‘lgan
shaxs bo‘lishi talab etilgan;
— farzandlikka oluvchi shaxs farzandlikka olinayotgan shaxsdan
18 yosh katta bo‘lishi lozim bo‘lgan harakatlardan tashkil topgan.
Rim jamiyatining tarixida ota-onalar va bolalarning huquq va
majburiyatlari xilma-xil bo‘lgan. Qadimgi Rimda otaning huquqi
o‘z bolalariga nisbatan chegaralanmagan bo‘lib, «hayot va o‘lim»
huquqini ham hal qilgan, farzandlarini sotish huquqiga ega bo‘lgan.

---

86
Vaqt o‘tishi bilan bu qahrli jazolar asta-sekinlik bilan zaifla-
shib, bo‘shashib, o‘z farzandlariga nisbatan uy jazolarini qo‘llashga
olib keldi. Ota, ona va farzandlar bir-birlarini o‘zaro hurmat
qilishlari, aliment bilan ta’minlashlari va boshqa munosabatlar
takomillashib bora boshladi.
Ota hukmronligi ostida bo‘lgan farzandlarning mulkiy holati
shundan iborat bo‘lganki, ular shartnomalar tuzish huquqiga
ega bo‘lganlar, ammo shartnomalardan kelib chiqadigan barcha
huquq va majburiyatlar otaga taalluqli bo‘lgan. Ota hukmronligi
ostidagi voyaga yetgan shaxslar shartnomalar tuzish oqibatida yoki
biror-bir huquqbuzarlik asosida yoki boshqa shaxslarga zarar
yetkazish munosabatlari kelib chiqqan bo‘lsa, xuddi  qullarning
da’vosiga o‘xshash da’vo asosida oila boshlig‘iga da’vo joriy etilardi.
Oila boshlig‘i da’voni qabul qilishi va keltirilgan zararlarni to‘lashi
yoki zarar yetkazgan shaxsni zararni qoplashni talab etayotgan
shaxsga topshirishi mumkin edi. Agar zarar yetkazgan shaxs boshqa
uy boshqaruvchisiga o‘tib ketgan bo‘lsa, qilingan ayb ham shu
shaxs bilan bog‘liq bo‘lib boshqa, ya’ni o‘tib ketgan oila boshlig‘iga
da’vo qaratilardi (javobgarlik doimo ayb qilgan shaxsning yashashi
bilan bog‘liq bo‘lgan).
Rim davlatida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning va xo‘jalik
munosabatlarining rivojlanishi natijasida ota hukmronligi ostidagi
shaxslardan foydalanmaslik oila boshlig‘i uchun samara bermay
qoldi. Ayniqsa, hukmronlik ostidagi shaxslar bilan boshqa huquq
subyektlari shartnomali huquqiy munosabatlarga kirishmay qo‘ydi
va uy egasi o‘zining qullaridan, voyaga yetgan farzandlaridan
maqsadga muvofiq foydalana olmasdi.
Yuqorida ko‘rsatilgan holatlar uy boshqaruvchisini o‘zining
qo‘l ostidagi qullariga, voyaga yetgan shaxslariga ma’lum vakolatlar
berishni taqozo etardi. Natijada qullar va voyaga yetgan shaxslarning
mulkiy layoqatlari kengaydi va ko‘proq, keng ma’noda muomala
layoqatiga ega bo‘ldilar.
Qadimgi Rim jamiyatida qullarga qo‘llanilgan pekuliy
munosabatlari, ya’ni qullarga yer, yer uchastkasi, mollar, ho‘kiz-
lar, ba’zi hollarda esa qullarni berish munosabatlarini kengay-
tirish zarurati kelib chiqdi.

---

87
Pekuliy institutining mohiyati shundan iborat ediki, qul o‘z
tomorqasida jon-jahdi bilan ishlab, o‘z bolalari, xotinining ham
mehnatlarini qo‘llab, samara olishga harakat qilgan va o‘z uyi asosida
yoki o‘z mulki asosida, hatto bu mulkning egasi quldor yoki oila
boshlig‘i hisoblansa ham, mustaqil harakatni amalga oshirgan,
mulkdan foydalangan va uni boshqarish yoki yashirish asosida
kam bo‘lsa ham tasarruf etgan.
Rim davlatida huquqiy munosabatlarning yanada rivojlanishi
natijasida mustaqil yangi harbiy pekuliy vujudga keldi. Bu pekuliy
ilgarigi pekuliyga qaraganda mulkiy huquq layoqatini kengaytirgan
holda haqiqiy fuqarolik huquqiy munosabatlarining subyekti
bo‘lishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib bergan. Bunga yarasha
harbiy xizmat davrida sotib olgan mulklari, maoshi, harbiy xizmat
yoki urushlar natijasida qo‘lga kiritgan mol-mulklari, harbiy
xizmatga o‘tayotgan paytda berilgan sovg‘alar, hadyalar uning mulki
hisoblansa-da, lekin harbiy pekuliy olgan shaxsning o‘zi ota
hukmronligi ostidagi mulk hisoblangan.
Ota hukmronligi ostidagi pekuliy o‘lim oldidan vasiyatnoma
qoldirmagan bo‘lsa, barcha mulklar, ashyolar oddiy pekuliyga
o‘xshab ota hokimiyatiga, ya’ni uning mulkiga o‘tkazilardi.
Rim jamiyatining mutloq monarxiya davriga kelib, harbiy
pekuliyga ona tomonidan biror-bir mulk yoki meros hadya tariqasida
qoldirilgan bo‘lsa, ushbu mulk uning o‘zigagina tegishli bo‘lgan.
Ota bu yerda mulkni umrbod boshqarish va foydalanish huquqiga
ega bo‘lib, hukmronlik ostidagi shaxs bilan teng asosda foydalanishi
mumkin bo‘lgan.Ushbu  qoida imperator Yustinian tomonidan
yanada mustahkamlangan.
Rim huquqida ota hukmronligi quyidagi asoslar bo‘yicha
tugatilgan:
— oila boshlig‘ining, ya’ni otaning vafot etishi bilan;
— voyaga yetgan, lekin ota hukmronligidan ozod bo‘lmagan
shaxsning vafot etishi bilan;
— uy boshqaruvchisining yoki unga qarashli shaxslarning
ozodlik va fuqarolik holatlarini yo‘qotishi asosida;
— uy boshqaruvchisining qaramog‘idagi shaxslarga yordam
bermaganligi va uy boshqaruvchisi lavozimidan ozod qilinishi
natijasida;

---

88
— uy boshqaruvchisi qaramog‘idagi shaxsning faxriy unvon-
larga ega bo‘lishi va boshqa hollarda ota hukmronligi o‘z kuchini
yo‘qotgan.
Yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari, ota hukmronligi qara-
mog‘idagi shaxsga emansiðatsiya usulini qo‘llash, ya’ni otaning
o‘z roziligi va qaram bo‘lgan shaxsning roziligi asosida amalga
oshirilgan.
Imperator Yustinian davriga kelib, emansiðatsiya quyidagi
asoslarda amalga oshirilgan:
—  imperator reskriðtiga binoan bu reskriðt sud bayonnomasida
yozilishi;
— uy boshqaruvchisining o‘z arizasiga muvofiq sud bayonno-
masiga yozilishi;
— uy boshqaruvchisining ruxsati bilan ko‘p yillar davomida,
faktik holat asosida unga ozodlik berganga o‘xshab yurishi natijasida.