Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

domus» deb atalgan. Bu muassasalarning faoliyatini yurituvchi va
nazorat qilib turuvchi shaxslar «oeconomus» deb atalar edi. Lekin,
rim huquqi barcha yuridik shaxslar singari  jamiyatda mavjud
bo‘lgan mazkur muassasalarning ham huquqiy maqomi to‘g‘risida
mufassal bir ta’rif qoldirmagan.
Muassasalar tarixini tahlil qilar ekanmiz, ularning vujudga
kelishi, turlarining ko‘payishi va rivojlanib borishi vaqt o‘tishi
bilan sivilizatsiya almashib turganidek o‘zgarib borgan. Ya’ni, ilk
muassasalar (alimenta, sollegia tenuiorum) Rim imperiyasining
G‘arbiy qismida — G‘arbiy Yevropada vujudga kelgan va bir xil
yo‘nalishda rivojlanib borgan bo‘lsa, ular milodning IV asriga kelib
Sharqiy Rim imperiyasi — Vizantiyada soni va turi jihatdan G‘arbga
qaraganda ancha yuqorilab ketdi. Chunki, G‘arbiy Rim imperiyasi
inqirozga yuz tutayotgan bir davrda Vizantiya  har tomonlama
rivojlanib borayotgan davlat edi.

---

73
Miloddan avvalgi VII asrdan boshlab slavyan xalqlarining o‘z
davlatlariga asos sola boshlashi hamda Vizantiya imperiyasi bilan
turli jabhalardagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy aloqalarning yo‘lga
qo‘yilishi va bu aloqalarning rivojlanib borishi natijada 10—12 asr
oldin qadimgi Rim davlatida tashkil topgan  muassasalar endi
slavyan davlatlarida ham vujudga kela boshladi. Ayniqsa, X asrda
(988-y.) slavyanlarning Vizantiyadan  xristianlikni qabul qilishi
va bu jarayonning yanada jadallashuviga asosiy turtki bo‘ldi. Shu
asnoda turli xil muassasalar to‘g‘risidagi tushunchalar xalqlar
o‘rtasidagi madaniy, savdo-iqtisodiy, diniy, siyosiy aloqalar orqali
dunyoning turli mamlakatlariga tarqalgan. Bu esa muassasalarning
boshqa davlatlarda ham tashkil topishiga olib kelgan.
Hozirgi zamon huquq nazariyasida muassasa deb, fuqarolik
munosabatlarida huquqning mustaqil subyekti sifatida qatnasha
oladigan va aniq bir maqsad yo‘lida tijoratga oid bo‘lmagan faoliyat
yuritadigan tashkilot tushuniladi. Amaldagi O‘zbekiston Respubli-
kasi Fuqarolik kodeksining 76-moddasida: «Boshqaruv, ijtimoiy-
madaniy yoki  tijoratchilikdan iborat bo‘lmagan vazifalarni amalga
oshirish uchun mulkdor tomonidan tashkil etilgan va to‘la yoki
qisman ta’minlab turiladigan tashkilot muassasa hisoblanadi», deb
ta’kidlangan. Muassasalar qatoriga davlat va mahalliy hokimiyat
organlari, ta’lim, fan, madaniyat, sog‘liqni saqlash, sportni
boshqarib turuvchi tashkilotlar—maktablar, oliy ta’lim muassasa-
lari, institutlar, kasalxonalar, muzeylar, kutubxonalar, sud-pro-
kuratura organlari va boshqalar kiradi. Muassasalar ularni vujudga
keltiruvchi subyektlarga qarab ommaviy (davlat va mahalliy hoki-
miyatga tegishli) va xususiy (jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan
asos solingan) bo‘lishi mumkin.
Deyarli ikki yarim ming yillik tarixga ega bo‘lgan muassasalar
haqida xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ular hozirgi kunga
qadar mavjud bo‘lgan davlat va jamiyatning shakllanishi va
rivojlanishida o‘z ta’sir kuchiga ega bo‘lgan asosiy omillardan biri
hisoblanadi. Chunki muassasalar, asosan davlatning ularga bo‘lgan
ehtiyoji natijasida vujudga keladi. Davlatda mavjud bo‘lgan
muassasalarning turlari, faoliyati, huquqiy maqomi va davlatning
ularga bo‘lgan munosabati orqali mazkur davlatning ijtimoiy-siyosiy

---

74
tuzumi va bu davlatda fuqarolarning huquq va erkinliklari qanchalik
darajada amalga oshirilishini  bilib olish mumkin bo‘ladi.