146
Qarz shartnomasining xarakterli jihatlari quyidagilardan iborat
bo‘lgan:
birinchidan, qarz — real shartnoma bo‘lib, tomonlarning
o‘zaro kelishuvidan so‘ng mahsulot ayirboshlanayotgan paytdan
boshlab huquqiy kuchga ega bo‘lgan;
ikkinchidan, miqdor, vazn va o‘lchov jihatdan bir xil xusu-
siyatga ega mahsulotlar qarzga berilgan;
uchinchidan, qarz beruvchi mahsulotni qarz oluvchining
shaxsiy ixtiyoriga, keyinchalik undan
erkin foydalanishi uchun
bergan;
to‘rtinchidan, shartnoma muddati tugagach, qarz oluvchi shu
miqdordagi bir xil xususiyatga ega mahsulotni qaytarishi zarur bo‘lgan.
Olingan qarzni qaytarish muddati shartnomada (shartnomadagi
muddat aniq sana bilan ko‘rsatilgan yoki qarz beruvchining talabiga
ko‘ra) belgi-langan. Qarzga olingan mablag‘ uchun foiz
belgilanmagan. Biroq, amalda foizlar belgilangan alohida verbal
yoki stiðulyatsion shartnomalar tuzilgan. Belgilangan foizlar
miqdori turlicha bo‘lgan. Foizning eng ko‘p miqdori sinfiy davrda
bir oyda bir foizni, Yustinian davrida esa bir yilda olti foizni tashkil
etgan. Foiz ustiga foiz qo‘shish taqiqlangan.
Mazkur shartnoma
bo‘yicha mahsulot oldi-sotdisi o‘tkazilgach, mahsulotning holatiga
javobgarlik qarz oluvchining zimmasiga yuklangan. Odatda, qarz
oluvchi qarzni undirayotganida tilxat yozib kreditorga bergan, ba’zan
qarzga olingan mahsulotini qaytarguniga qadar bergan. Ko‘pincha
bu shunga olib kelganki, qarz beruvchi shartnomada belgilangan
mahsulotni bermagan, biroq uning o‘rniga
mahsulot yoki pul
to‘lashni qarz oluvchidan talab qilgan. Shu kabi dalillar ommaviy
tus olganda, bunday mas’uliyatsiz kreditorga qarshi qarzdor
pretordan yordam olish huquqini qo‘lga kiritdi. Bunda jabrdiyda
qarzdor birinchi bo‘lib mas’uliyatsiz kreditorga qarshi da’vo
qo‘zg‘atish huquqiga ega bo‘ldi.
Agar kreditor pul berdim deb
aslida esa bermagan pulini qarzdordan da’vo qilsa, javobgarga inkor
etish (
exeptio doli) huquqi berilgan, bu esa o‘ta og‘ir mas’u-
liyatsizlikda ayblash deb sanalgan.
Ssuda shartnomasiga muvofiq bir tomon (ssuda beruvchi) ning
ikkinchi tomon (ssuda oluvchi)ga belgilangan ashyodan yakka
147
tartibda vaqtincha beg‘araz foydalanish majburiyatini beradi,
ashyodan foydalanib bo‘lgach ikkinchi tomon ham xuddi o‘sha
ashyodan foydalanishi mumkin.
Ssuda shartnomasi xuddi qarz shartnomasi kabi real shartno-
madir. Bu shartnomaning majburiyatlari ashyoni ssuda oluvchiga
berilgandan so‘ng amalga oshirilgan. Agar qarz shartnomasida
o‘zining ma’lum xususiyatga ega ashyolar bilan oldi-berdi qilingan
bo‘lsa, ssuda shartnomasida yakka tartibdagi ashyolar bilan oldi-
berdi qilingan. Bu ashyolarni ssuda oluvchi ssuda beruvchiga
albatta
qaytarishi zarur edi. Agar qarz shartnomasida ashyo xususiy mulk
sifatida berilgan bo‘lsa, ssuda shartnomasida esa predmet beg‘araz
foydalanish uchun vaqtincha berilgan shartnomada belgilangan
muddat tugagach, ssuda oluvchi ashyoni bus-butun holda
qaytarishga majbur bo‘lgan. Agar qarz shartnomasida bir tomon-
ning majburiyatga egaligi ko‘rsatilgan bo‘lsa (qarz beruvchining
hech qanday majburiyati bo‘lmay, faqat talab
qilish huquqiga ega
bo‘lgan) ssuda shartnomasida esa bir tomonlama emas, balki unda
ssuda beruvchi zimmasidagi u yoki bu majburiyat ko‘rsatilgan. Bu
esa, o‘z navbatida, ssuda oluvchining olgan ashyosi orqasidan
ziyon ko‘rishga (masalan, ssuda beruvchi podani zaharlayotgan
kasal chorvani yoki davolashga muhtoj bo‘lgan kasalmand qulni
bergan hollarda uning ahvolini yaxshilash uchun katta sarf-xarajat
qilishi) olib keladi. Biroq, agar ssuda shartnomasida qing‘irliklar
mavjud bo‘lsa-yu undan ssuda beruvchi bexabar bo‘lsa, bunday
holatda u hech qanday javobgarlikka tortilmaydi. Nihoyat, agar
qarz shartnomasida olingan ashyoning
tasodifan halokatga yuz
tutishida aybdorlikni qarz oluvchining zimmasiga yuklagan bo‘lsa,
ssuda shartnomasida esa aybdorlikni ssuda beruvchi zimmasiga
yuklagan. Ayni paytda ssuda shartnomasiga ko‘ra ssuda oluvchining
zimmasiga ashyoni ehtiyot qilib saqlashning qat’iy majburiyati
yuklangan. Ashyoga ssuda oluvchi tomonidan hatto arzimas darajada
shikast yetkazilgan holda ham u yetkazilgan zarar uchun tovon
to‘lashga majbur bo‘lgan. Qonun foydalanuvchining ashyodan
shikast yetkazmay, ehtiyotkorlik bilan, foydalanishini talab qilgan.
Ssuda beruvchi yetkazilgan ziyon uchun ssuda oluvchiga
nisbatan da’vo qo‘zg‘atish huquqiga ega bo‘lgan. Ssuda beruvchining
148
da’vosi
action commodati directa, ya’ni ssudadan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri, asosiy da’vo deb atalgan, ssuda oluvchining da’vosi esa —
Do'stlaringiz bilan baham: 
