Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

romani Quirites huquqiga erishgan shaxslargina ozod bo‘lgan
fuqarolar hisoblangan.
Chet davlatlardan kelib qolgan ozod fuqarolar siyosiy, oilaviy
yoki mulkiy munosabatlarda qatnasha olmagan, chunki ularni hostis
(dushman) deb hisoblaganlar. Ammo ular pretorlik munosabatlari
orqali o‘ziga patron, ya’ni xo‘jayin izlab topib, unga « kliyent»
sifatida rasmiylashtirilib, undan bitimlar tuzishda va o‘z huquqlari-
ning sudda himoya qilinishida katta huquqiy yordam olgan va
xo‘jayini orqali huquqiy munosabatlarga kirishganlar. Bunda patron
chet el fuqarosining vakili sifatida emas, balki uning manfaatini
himoya qiluvchi va o‘z nomidan harakat qiluvchi shaxs bo‘lib
tanilgan.
Rim davlatida yashovchi lotinlar esa (latini) siyosiy huquqlar-
dan mahrum qilingan shaxslar bo‘lib, ularga fuqarolik huquqi
normalaridan foydalanishga to‘liq ruxsat etilgan, hamda sud ishlari,
ularning huquqlarini himoya qilish ham xuddi Rim fuqarolaridek
amalga oshirilar edi. Ayniqsa, 212-yildagi imperator Karakalli
tomonidan imperiyada yashab turgan barcha fuqarolarga Rim
davlatining fuqaroligi berilishi va ular barcha munosabatlarda
rimliklar kabi teng huquq va burchlarga ega ekanliklari ularning
huquqlarini yanada kengaytirdi. Rim davlatining xalqaro munosa-
batlarining rivojlanishi natijasida fuqarolik huquqiy munosabatlar-
ning takomillashishi lotinlarga taalluqli bo‘lmagan fuqarolarning
ham asta-sekinlik bilan huquqlarini kengaytirib, peregrinlar qatori
teng huquqlarga ega bo‘lishini ta’minladi.
Peregrinlar  siyosiy huquqlardan hamda «Rim nikohi»ga
kirishish huquqlaridan mahrum bo‘lsa ham, ular o‘ziga xos
bo‘lgan oilaviy hamda mulkiy munosabatlarga kirishish bilan Rim
fuqarosining huquqiy layoqatiga qaraganda birmuncha chegara-
langan huquq layoqatiga ega bo‘lganlar.
Imperator Yustinian qonunlari, xalqaro savdo munosabatla-
rining gurkirab o‘sishi natijasida tovar egalarining millati, yashashi

---

56
va boshqa xususiyatlaridan qat’i nazar ular mulkdorlar sinfiga
yaqin bo‘lganligini e’tiborga olib, ularga Rim fuqarolari sifatida
teng huquq va burchlarga ega bo‘lish imkoniyatini yaratib berdi.
Fuqarolarning to‘liq huquq layoqatiga ega bo‘lishida oilaviy
holatning  katta ta’siri bo‘lgan. Rimda to‘liq huquq layoqatiga ega
bo‘lgan oila deb, oila a’zolarining «ota hukmronligi» institutiga
bo‘ysunmaydigan, mustaqil hayotni va faoliyatni amalga oshiruvchi
ittifoqqa aytilgan.
Ota hukmronligi institutida yashovchi barcha shaxslar uy bosh-
qaruvchisiga, ya’ni otaga bo‘ysungan va shartnomaviy munosabat-
larga kirishganda o‘zlari uchun huquq va majburiyatlar vujudga
keltirmasdan, balki ota uchun vujudga keltirgan, lekin ota majbu-
riyatlarni bajarishdan holi bo‘lgan.
Ota hukmronligi ostidagi shaxslarning shartnoma munosabat-
lariga kirishishini sharoit taqozo etib, ularning bu munosabatlarda
qatnashishini ta’minlagan, chunki ular harbiy urushlar natijasida
ma’lum boyliklarga ega bo‘lish, fuqarolik huquqiy munosabatlardan
foydalar olish kabi mulkiy huquqlarga ega bo‘lganligining o‘zi
ularni ma’lum bir huquqlar bilan ta’minlashni yuzaga keltirdi.
Lekin Yustinian kodifikatsiyasi otani ya’ni, «ota hukmronligini»
to‘liq asosda huquqiy layoqatga ega deb fuqarolik huquqining
subyekti sifatida tan oldi va uni yanada mustahkamladi.